Pierwsza ofiara Murawiewa

Zima tego roku na szczęście była łagodna. „Branka” groziła 8 tys. Polaków. Służba w wojsku carskim trwała 25 lat. Zdarzało się, że syn nie znał swego ojca, gdyż, jeśli urodził się w roku poboru, kiedy ojciec wracał, powoływano syna.

Nawet kos mieli za mało

Decyzja o rozpoczęciu powstania 22 stycznia 1863 r. była dramatyczna. A jednak bez zarządzenia mobilizacji przez dowództwo ok. 200 tys. Polaków – głównie cywilów – przez prawie 2 lata toczyło beznadziejny bój z rosyjskimi pułkami. Nie mieli nawet wystarczająco dużo kos. Niejednokrotnie, zgodnie z rozkazem, drągami zdobywali karabiny, a karabinami armaty. Stąd we francuskiej prasie, zwłaszcza w tygodniku „La France Illustrée”, pojawiały się artykuły z rycinami przedstawiającymi oddziały powstańcze z drągami stające do walki z regularną armią rosyjską.

A jednak szli do powstania ludzie z przeciwnych obozów, jak np. krakowscy stańczycy, synowie Pawła Popiela, politycznego stronnika margrabiego Wielopolskiego, zdecydowanego przeciwnika tego ruchu zbrojnego, jak gen. Józef Hauke-Bosak, spowinowacony z królewskim rodem Battenbergów, czy Henryka Pustowójtówna, córka rosyjskiego generała.

Przywódcy wydali „Manifest powstańczy”, wydrukowany w klasztorze Sióstr Felicjanek,

w którym czytamy: „Po strasznej hańbie niewoli, po niepojętych męczarniach ucisku, Centralny Narodowy Komitet, obecnie jedyny legalny Rząd Twój Narodowy, wzywa Cię na pole walki już ostatniej, na pole chwały i zwycięstwa, które Ci da i przez imię Boga na Niebie dać przysięga, bo wie, że Ty, który wczoraj byłeś pokutnikiem i mścicielem, jutro musisz być i będziesz bohaterem i olbrzymem. Tak, Ty wolność Twoją, niepodległość Twoją zdobędziesz wielkością takiego męstwa, świętością takich ofiar, jakich lud żaden nie napisał w dziejowych kartach swoich. Powstającej Ojczyźnie Twojej dasz bez żalu, słabości i wahania wszystką krew, życie i mienie, jakich od Ciebie potrzebuje”.

Na ten apel reagowali młodsi i starsi, byli uczestnicy powstania listopadowego, zahartowani w bojach i nowicjusze, szlachta i chłopi, mieszczanie i Żydzi, artyści. Adam Asnyk był przez jakiś czas członkiem Rządu Narodowego; Eliza Orzeszkowa przewiozła Romualda Traugutta przez granicę austriacką, by umożliwić mu dotarcie do Paryża; Adam Chmielowski został ranny w nogę, którą trzeba było amputować; Bolesław Prus w powstaniu brał udział ze starszym bratem Leonem, który przypłacił to chorobą umysłową; Walery Przyborowski, Adolf Dygasiński, Ignacy „Sewer” Maciejowski, Zygmunt Miłkowski ps. Teodor Tomasz Jeż; Włodzimierz Wolski, twórca pieśni patriotycznych: „Pieśń czwartego piętra”, „Marsz Żuawów”, „Śpiewka strzelców”; Maria Konopnicka; Mieczysław Romanowski, który zginął na Polesiu. Moniuszko w Prologu i Pieśni Hanny ze „Strasznego dworu” oddał nastrój, jaki panował w dworkach szlacheckich. Jan Matejko przewoził broń przez granice.

Polaków wspomagali niektórzy Francuzi, jak kpt. Franciszek de Rochebrune, organizator i dowódca sławnych żuawów śmierci; Włosi, jak Francesco Nullo, który poległ 6 maja w bitwie pod Krzykawką (po latach pięknie uczcił go Stefan Żeromski), Węgrzy (Nyáry, Valisz); Ukraińcy (Andrzej Potiebnia), a oficerowie rosyjscy udostępniali mapy topograficzne i plany twierdz. Wsparli niektórzy Niemcy, Anglicy, Austriacy, Czesi, Słowacy, Serbowie, Szwajcarzy. Przybyli sprzymierzeńcy nawet ze Skandynawii. Toteż powstanie styczniowe trwało najdłużej ze wszystkich naszych insurekcji.

Wiele się złożyło na klęskę powstania. Jedną z przyczyn była działalność Michała Murawiewa, zwanego katem Polski i Białorusi, a zbawcą Rosji.

To Rosjanie nazywali go Wieszatielem

Murawiew. „Tęgi, barczysty mężczyzna z jakimś dzikim i ponurym obliczem, które w całym swym układzie przypominało mimo woli ogromnego buldoga. Głowę nosił pochyloną i oczy jakby wbite w czoło. (...) Był to straszliwy człowiek, który w dziejach słusznie nosił nazwę «wieszatiela»”. Tak scharakteryzował go Władysław Czencz w swym wspomnieniu, zamieszczonym najpierw w „Tygodniku Ilustrowanym” w 1897 r., a potem przedrukowanym w wydanej w Londynie w 1963 r. książce pt. „Mówią ludzie 1863 r.”. Przybył do Polski na polecenie cara 14 maja 1863 r., by uspokoić rewolucyjne nastroje. W tym celu stosował przede wszystkim terror. Szerzył strach, ferując wyroki śmierci. Jak pisał w swych pamiętnikach gen. Berg, było ich tak wiele, że budziły pogardę dla rozkazodawcy w kołach wojskowych. To Rosjanie nazwali go Wieszatielem, zanim przybył do Królestwa Polskiego.

Kiedy po skończeniu misji „Wieszatiel” wrócił do Rosji, oczekując wysokiej nagrody „za wierną służbę”, spotkał go zawód. Car brzydził się nim ze względu na metody, jakie stosował, i wynagrodził niewspółmiernie niskim awansem.

Jego pierwszą ofiarą był młodziutki ksiądz Stanisław Iszoro z parafii Żołudek w powiecie lidzkim. Pochodził z Wileńszczyzny. Na początku lutego 1863 r. niepozorny Ludwik Narbutt zebrał w tamtych stronach ok. 300 ludzi. Podczas nieobecności proboszcza ks. Iszoro został zmuszony do odczytania z ambony manifestu powstańczego pod presją jednego z oddziałów. Po nabożeństwie usłyszał radę: „Teraz, księże, uciekaj z nami w lasy, bo tu już nie masz co robić”.

Kula zamiast Sybiru

Po wahaniach ks. Iszoro przystał do powstańców, wziąwszy pod uwagę argument wojskowych, że może być pewny zakucia w kajdany. Kiedy do Żołudka wrócił proboszcz, natychmiast został aresztowany. Na wieść o tym ks. Iszoro postanowił bezzwłocznie zgłosić się i wyjaśnić nieporozumienie. W Wilnie przekonał władze o swej winie, więc proboszcz został zwolniony, a ks. Iszoro skazano po śledztwie na 3 lata zesłania do Symbirska. Wyrok podpisał gubernator wileński Nazimow. Zanim jednak go wykonano, przyjechał do Wilna Murawiew ze swymi pomocnikami. „Każda dykasteria miała odtąd mieć swego szpiega spośród nich” – jak zapisał ks. Czencz. Byli wśród nich znani z gorliwości: Czertkow, Durnowo, Chitrowo, Paltow i Buczyłow. (Niewykluczone, iż są to pseudonimy, pod jakimi byli znani w Polsce). Murawiew zmienił wyrok i skazał ks. Iszoro na śmierć.