Uczeń z niepełnosprawnością w systemie oświaty

Integracja

Orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego zawiera zalecenia w zakresie formy kształcenia dziecka z niepełnosprawnością: w przedszkolu lub szkole ogólnodostępnej, szkole integracyjnej lub oddziale integracyjnym, szkole specjalnej lub oddziale specjalnym albo ośrodku szkolno-wychowawczym. W przypadku form integracyjnych istota specjalnych potrzeb edukacyjnych ucznia nie zmienia się w stosunku do kształcenia specjalnego. Innymi słowy, niepełna sprawność jest czynnikiem ograniczającym możliwości pełnego dostępu ucznia w obrębie systemu oświaty, a przeciwdziała temu wsparcie specjalistów oraz oprzyrządowanie (sprzęt techniczny, dostęp do technologii, rozwiązania architektoniczne i urbanistyczne). Oznacza to, że normy zostają zachowane, a obecność ucznia w edukacji integracyjnej jest warunkowa.

Integracja nie dla wszystkich oznacza lepsze rozwiązania, szczególnie jeśli nie jest właściwie realizowana, jednak umożliwia rozwój kontaktów między uczniem z niepełną sprawnością i uczniem sprawnym. „Pokolenia dzieci tzw. zdrowych dojrzewały bez świadomości istnienia rówieśników z różnego rodzaju trudnościami w rozwoju” (Kościelska 1994: 5). Ponad dwadzieścia lat doświadczeń w zakresie edukacji integracyjnej, obok niewątpliwych osiągnięć, ukazuje również obszary trudności i zaniedbań, których nie sposób przezwyciężyć bez istotnego przeformułowania rozumienia odmienności ucznia z niepełnosprawnością.

Inkluzja

Edukacja włączająca jest propozycją opierającą się na takim przeformułowaniu. Odmienność, różnorodność, inność tracą znamiona cechy, którą należy wyeliminować, a jeśli to niemożliwe, to przynajmniej ograniczyć jej negatywne oddziaływanie. Pierwszym krokiem na tej drodze jest odwołanie się do wartości, drugim − odwoływanie się do podobieństw, a nie różnic, trzecim − zaprzestanie definiowania potrzeb ucznia z niepełną sprawnością, jako specjalnych. Wymienione elementy ukazują symptomatyczne różnice pomiędzy inkluzją a wcześniejszymi formami kształcenia.

• Wartości – wprowadzenie realnych zmian musi odwoływać się do wartości. Bez ich krytycznej analizy, wyboru oraz kultywowania jest to niemożliwe. Inkluzja stawia na nowo pytania o obecność wartości w edukacji, o ich jakość i sposoby realizacji. Zagadnienia związane z etosem szkoły, szacunkiem i godnością drugiego człowieka (bez względu na psychofizyczny stan jego organizmu, pochodzenie, przynależność społeczną), z odpowiedzialnością za siebie i innych, zajmują istotne miejsce w budowaniu strategii wprowadzania edukacji inkluzywnej do systemu oświaty. Nie są to treści obce czy zupełnie nowe, raczej inkluzja na nowo odkrywa i przypomina znaczenie podstaw, na których opiera się każda działalność edukacyjna.
• Podobieństwa zamiast różnic – edukacja włączająca odwołuje się do tego, co nas łączy, a nie dzieli – oznacza to niezbywalność wartości człowieka. W sytuacji różnicowania uczniów na tych „w normie” i poza normą (niepełnosprawni, ze specjalnymi potrzebami), zawsze istnieje zagrożenie redukowania osoby do dysfunkcji, niepełnosprawności.
• Specjalne potrzeby edukacyjne – zaspokajanie potrzeb dziecka ma się odbywać na drodze oddziaływań pedagogicznych, bez rozróżniania ich na specjalne i normalne, ponieważ potrzeby ucznia są po prostu różne i różnorodne. Zgodnie z założeniami edukacji włączającej, problem nie leży w jego potrzebach (normalnych, nienormalnych), ale w niedoskonałości przyjętych rozwiązań, służących pracy z dzieckiem. Rezygnacja z odróżniania potrzeb normalnych od specjalnych prowadzi do zmiany statusu ucznia w szkole. Obecnie przepisy prawa^[2] nie zawierają definicji uczeń z niepełnosprawnością. Odwołują się do orzeczenia o  niepełnosprawności i potrzebie kształcenia specjalnego oraz listy dzieci i młodzieży, dla potrzeb których tworzone są szkoły specjalne oraz oddziały specjalne w szkołach ogólnodostępnych^[3]. Innymi słowy, identyfikacja ucznia z niepełnosprawnością w systemie oświaty wiąże się z powołaniem określonych instytucji (np. szkoły specjalne, oddziały integracyjne), zgromadzeniem odpowiedniej dokumentacji (np. orzeczenie o niepełnosprawności, orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego), funkcjonowaniem specjalistów (np. rehabilitant, logopeda, tłumacz języka migowego), rozwiązaniami organizacyjnymi (np. warunki egzaminów dla ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi), infrastrukturalnymi (np. dostępność architektoniczna), technicznymi (np. aparaty słuchowe). Edukacja włączająca odwołuje się do znacznie szerzej pojętego wsparcia ucznia, tzn. nie wymaga ona dokumentowania trudności, a jedynie rozpoznania ich przez nauczyciela. W takiej sytuacji dziecko otrzyma wymagane wsparcie, a dostęp do wsparcia dotyczy wszystkich dzieci i przestaje mieć znamiona negatywnej wyjątkowości. Trudności jako naturalny element nauki mogą pojawić się u każdego ucznia, wówczas otrzymuje on doraźną pomoc (jeśli to wystarczy).

Organizowanie edukacji włączającej wymaga głębokich przemian systemu oświaty oraz opracowania długoletniej strategii realizacji kolejnych postulatów obejmujących wszystkie elementy systemu oświaty − szczeble i instytucje edukacyjne. Kierunek zmian wyraźnie podąża ku koncentrowaniu się na potencjale i możliwościach, a nie zniesionych funkcjach i ograniczeniach. Jednocześnie można zauważyć powrót do podkreślania znaczenia wartości w życiu człowieka oraz w życiu społecznym. Powracamy do znanej prawdy: nie ma edukacji bez wartości.

Literatura

Błeszczyński J., Baczała D., Binnebesel J. (red.). 2008. Historyczne dyskursy nad pedagogiką specjalną w ujęciu pedagogicznym, Łódź: Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Edukacji Zdrowotnej.
Gustavsson A., Zakrzewska-Manterys E. 1997. Wprowadzenie: społeczny kontekst upośledzenia, [w:] A. Gustavsson, E. Zakrzewska-Manterys (red.), Upośledzenie w społecznym zwierciadle, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak.
Hulek A. (red.). 1988. Pedagogika rewalidacyjna, Warszawa: PWN.
Jan Paweł II. 1982. Chronić dzieciństwo dla dobra społeczeństwa. Przemówienie dla dziennikarzy europejskich 13.01.1979, [w:] Nauczanie społeczne 1978-1979. T. 2, Warszawa: Ośrodek Dokumentacji i Studiów Społecznych.
Kościelska M. 1994. Integracja – szansą wychowania nowego pokolenia. [w:] J. Bogucka, M. Kościelska (red.), Wychowanie i nauczanie integracyjne, Warszawa: Wydawnictwo STO.