Zdeterminowane czy upragnione. Prawa przyrody i celowość w kosmosie

Nie można zrozumieć, co się stało w nauce o przyrodzie, bądź to hellenistycznej, bądź późniejszej, bez uwzględnienia istnienia innej wielkiej tradycji, która wywodzi się od Archimedesa. Tę tradycję cechuje systematyczne użycie języka matematycznego oraz ogólna obojętność odnośnie do przyczynowych lub celowych modeli wyjaśniania zjawisk [7]. Podejście Archimedesa okazało się bardzo owocne i zostało podjęte w średniowieczu: Galileusz i Kepler stosowali je, by położyć podwaliny pod nowożytną astronomię i mechanikę. Choć Archimedes nie dostosował się do żądań Arystotelesa, że określenie przyczyny jest gwarancją opisu naukowego, nie można nie zauważyć, iż na przestrzeni wieków tradycja Archimedesa doprowadziła do ogromnej liczby odkryć dotyczących zjawisk naturalnych. Nie dałoby się ich uzyskać ani wyrazić innym sposobem niż właśnie językiem matematycznym. Daje również do myślenia fakt, że wyniki wypracowane przez Archimedesa w dziedzinie mechaniki nie straciły na ważności do dziś, podczas gdy arystotelesowskie wyjaśnienia typu przyczynowego poszły w niepamięć.

Wśród późniejszych systemów filozoficzno-religijnych, najważniejsza z punktu widzenia historycznego była tzw. teologia naturalna stoików. Doprowadzając argumentację Arystotelesa na temat procesów naturalnych do logicznego końca, stwierdzili oni istnienie powszechnego determinizmu w kosmosie. Tylko umysł ludzki był w stanie w minimalny sposób wymknąć się spod kontroli owego determinizmu, przyjmując rozważnie nieuchronność działań we wszechświecie. Nigdy wcześniej problem ludzkiej wolności nie został tak jasno postawiony i jego konsekwencje etyczne ukazane z taką przenikliwością. Wynik tych rozważań stanowiła struktura myślowa, w której człowiek był ściślej złączony z przyrodą niż w jakimkolwiek wcześniejszym systemie.

Wniosek z dotychczasowych rozważań jest taki, że kosmos grecki był racjonalną konstrukcją budowaną na fundamentalnym założeniu, że regularność zjawisk naturalnych wynikała ze związków koniecznych istniejących w samej przyrodzie. Chwilowy brak regularności należało sprowadzić do praw koniecznych i regularnych. Zadaniem filozofa przyrody było więc wynalezienie środków wyrazu materialnej konieczności w przyrodzie za pomocą logicznej konieczności dyskursu o przyrodzie.

Epoka chrześcijańska

W takim świecie, rozdartym przeciwstawnymi wizjami podejścia do przyrody oraz do autentycznych relacji między Bóstwem a istotami ludzkimi, pojawia się w Palestynie chrześcijaństwo. Wydawało się, że będzie się ono trzymało z daleka od batalii filozoficznej, jako mało zainteresowane naukowymi osiągnięciami Greków. Nowy Testament nie zawiera żadnego traktatu kosmologicznego i bardzo niewiele odniesień do poszczególnych elementów światopoglądu greckiego (odnośnie do kosmosu). Cały nacisk położony jest na głoszeniu przekonania, że relacja między Bogiem a światem radykalnie się zmieniła przez narodzenie, życie, śmierć i zmartwychwstanie Jezusa.

[7] Por. A. Drachman, Archimedes and the Science of Physics, „Centaurus” nr 12/1967, s. 1-11.