Szkic do portretu gwiazdy

Elżbieta Morawiec

publikacja 18.02.2014 22:55

Drobna, niewysoka, siwa pani. Wielkie, orzechowe oczy, żywość ruchów jak u młodej kobiety. Anna Polony skończyła 75 lat. Na oko – nikt by jej o ten wiek nie posądził

Niedziela 7/2014 Niedziela 7/2014

 

Blisko pół wieku występowała na scenie Starego Teatru im. Heleny Modrzejewskiej, dziś Narodowego Starego Teatru. Zagrała na tej scenie dziesiątki wielkich, niezapomnianych ról, przyczyniając się do chwały krakowskiego teatru. W dniu jej 75. urodzin teatr jednak zapomniał o niej. Nie tyle zresztą teatr, ile jego dyrekcja. Miarą tego, co dziś, pod rządami Jana Klaty, znaczy „teatr narodowy”, jest właśnie to dziwne „zapomnienie”. Przeszłość, wielkość z przeszłości? – to się nie liczy. My wybieramy teraźniejszość. I przyszłość, oczywiście – jak zalecał pewien niesławny polityk. Ale jakaż może być przyszłość w kulturze bez pamięci o przeszłości? Właśnie taka, jaką oglądamy ostatnio na scenie Narodowego Starego Teatru. Nie było to jednak li tylko proste zapomnienie dyrekcji Starego Teatru o wielkiej aktorce, ale cichy rewanż Jana Klaty za postawę Anny Polony, która publicznie zerwała ze Starym Teatrem na znak protestu przeciwko polityce inscenizacyjnej i reżyserskiej dyrektora.

Anna Polony jest aktorką o niezwykle szerokiej gamie możliwości – równie znakomita w komedii, grotesce, dramacie. Grała we wszystkich możliwych mediach: w teatrze, filmie, w telewizji, w radiu i jako świetna recytatorka także na estradzie.

Debiutowała bardzo młodo jako Mała Poliksena w spektaklu „Wojny trojańskiej nie będzie” na deskach macierzystego Starego Teatru. Przez następne lata (1960-64) była aktorką Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, by od następnego sezonu zacząć swój stały związek ze Starym Teatrem. Niewątpliwe szczęście spotkało ją wówczas, kiedy w Teatrze Starym rozpoczął pracę Konrad Swinarski. Dzięki swojemu talentowi, ale też dzięki pracy z najwybitniejszym reżyserem polskiego teatru, stała się prawdziwą gwiazdą, jedną z najwybitniejszych polskich aktorek powojennych. Grała we wszystkich spektaklach Swinarskiego w Starym Teatrze. Tam też najpełniej chyba ujawniła swoją wszechstronność. Była Orciem („Nie-Boska komedia”), Katarzyną („Woyzeck”), Stellą („Fantazy”), Joasem („Sędziowie”), Młodą („Klątwa”), Heleną („Sen nocy letniej”, „Wszystko dobre, co się dobrze kończy”), Claire („Pokojówki”), Dziewczyną („Żegnaj, Judaszu”), Marylą i Ewą („Dziady”), Muzą („Wyzwolenie”). Dwie role dziecięce, bardzo zbliżone w charakterze – Orcia i Joasa – zagrała w zupełnie inny sposób. Jej Orcio był neurastenicznym, nadwrażliwym dzieckiem-poetą, natomiast Joas urastał do roli mistycznego, małego proroka, zdawał się być rozedrganą struną, na której Bóg wygrywa swoje wyroki. Młoda w „Klątwie” od gniewnej, prostacko agresywnej „pani na księżówce” przechodziła w lament i krzyk ludzkiego robaka, zdeptanego własnym grzechem. Bez wątpienia koroną aktorstwa Polony stała się Muza w „Wyzwoleniu”. Zjawiskowo w tym przedstawieniu błyskotliwa, rozjaśniona niezwykłą urodą, jaką tylko nielicznym daje scena – była obok Jerzego Treli grającego Konrada jego głównym filarem. Jej ironiczny dialog z Konradem, spłaszczający wszelkie porywy bohatera do teatralnego „odgrywania”, był zarazem współosią myślową spektaklu. Ta Muza była nie tylko gwiazdą, łasą na „uznania tyle”, na poklask widowni – w cienkości swojej ironii była zarazem współuczestniczką spektaklu Masek atakujących Konrada, jak i sędzią tego widowiska, jakie się w „Wyzwoleniu” rozgrywało.

Grywała potem wiele świetnych ról w Starym Teatrze, w Teatrze Telewizji, w filmie. Dla mnie, jak wspomniałam, bez wątpienia koroną jej twórczości pozostawała Muza z „Wyzwolenia”. Tak myślałam... dopóki na 75. urodziny aktorki TVP Kultura nie przypomniała przedstawienia „Lekcji” Ionesco sprzed wielu lat (rejestracja telewizyjna – 1988 r.). Anna Polony wcieliła się tu w (napisaną dla mężczyzny) postać Profesora.

To przedstawienie na 3 aktorów było koncertem Anny Polony. Zdolny kompozytor umiałby napisać, inspirowany tą rolą, koncert fortepianowy. Można powiedzieć, że aktorka stworzyła tu coś z niczego, zbudowała postać z samej materii słowa. Ionesco nie daje bowiem w sztuce z kręgu teatru absurdu żadnej pożywki psychologicznej. Lekcja, w której Profesorka przechodzi od roli kostycznej, starszej pani (okulary, peruka) do roli patologicznej morderczyni, to niebywałe crescendo ekspresji i emocji. Najpierw suche, zdawałoby się, beznamiętne pouczenia, ale jeszcze trzyma formę, poprawiając tylko co jakiś czas perukę i okulary. Stopniowo jednak pani profesor się rozgrzewa, emocje buzują w niej tak, że nie jest już w stanie nosić kostiumu – rozbiera się do gorsetu, zdziera perukę, jakby obnażała cały wewnętrzny szkielet swojego ducha i urasta do roli jakiegoś Arturo Ui, Hitlera, Stalina, wznoszącego rękę w faszystowskim pozdrowieniu. Reszta – rytualne morderstwo uczennicy, spektakl domniemanej skruchy, czyli lekcja szaleństwa – zakończona. Następne zabójstwa czekają na swoją kolej. Ten spektakl Ionesco to nie był li tylko obraz indywidualnego szaleństwa – to był wgląd w rodzenie się i narastanie totalitaryzmów XX wieku. Dzięki Annie Polony.

Ostatnią jej rolą, którą pożegnała się z Teatrem Starym, w początkach stycznia tego roku była rola Przeoryszy w „Chłopcach” Grochowiaka. Zeszła ze sceny – bez pożegnania ze strony dyrekcji, za to z morzem kwiatów i gorąco oklaskiwana przez publiczność. Ale prawdziwe, artystyczne pożegnanie odbyło się parę lat wcześniej, kiedy ona jako Królowa Małgorzata i Jerzy Trela jako Król schodzili ze sceny na widownię w finale spektaklu „Król umiera, czyli ceremonie” (reż. Piotr Cieplak), odchodząc na zawsze w cień, poza ten blask, promieniowanie, które stanowiły niegdyś o wielkości Starego Teatru. Jakże symboliczna scena...

Anna Polony jest także znakomitą aktorką filmową i telewizyjną. Zagrała wiele ról w filmie polskim (ostatnio pamiętna Babcia w „Rewersie”, przypomnianym także z okazji 75. urodzin aktorki przez TVP Kultura). I nie tylko polskim – była protagonistką w ostrych, rozrachunkowych filmach Węgierki – Márty Mészáros. I u niej też zagrała postać Przeoryszy w „Siódmym dniu”, filmie o Edycie Stein – św. Teresie Benedykcie od Krzyża. Skrupulatna w przestrzeganiu karmelitańskiego kodeksu, surowa, zdawałoby się oschła, z czasem przemieniała się w kogoś głęboko rozumiejącego wielkość przesłania niezwykłej s. Benedykty od Krzyża.

Widzowie Teatru Telewizji na pewno pamiętają Annę Polony jako Lulu w „Skizie” Zapolskiej – salonową lwicę, wielkiej urody, przewrotną kusicielkę, ale zarazem kobietę przenikliwą i mądrą, świadomą, jak daleko w grze można się posunąć. A już bez wątpienia pozostała w pamięci widzów jako absolutnie niezwykła Aniela Dulska w serialu telewizyjnym Andrzeja Wajdy (była jego współreżyserką), przeniesionym z Teatru Starego: „Z biegiem lat, z biegiem dni...”. W roli mieszczańskiej kołtunki, na co zresztą pozwolił jej scenariusz Joanny Olczak, Polony dokonywała niebywałej transformacji. Aktorka zrzuciła pancerz żelaznego mieszczańskiego konformizmu obyczajowego i – Bóg wie skąd? chyba z głębi swojej aktorskiej intuicji – zbudowała postać kobiety głodnej miłości, śmiertelnie znudzonej pospolitością mieszczańskiego życia. Ale jednak wiernej moralnym zasadom.

Jako wieloletni pedagog Wyższej Szkoły Teatralnej w Krakowie Anna Polony wychowała kilka pokoleń znakomitych aktorów, których potem wprowadzała na scenę jako reżyser.

Ma w swoim dorobku wiele świetnych nagrań radiowych, m.in.: „Annę Kareninę” (wydaną też na DVD), opowieść o Wierze Gran w Teatrze Polskiego Radia i ostatnio wydane „Sklepy cynamonowe” Brunona Schulza w Polskim Radiu Kraków.

Prywatnie Anna Polony to osoba, która zna swoją wartość, a przy tym jest niebywale skromna. Głęboko wierząca katoliczka – w tym środowisku to ewenement!  – wrażliwa na ludzką krzywdę, nigdy nie odmawia pomocy w potrzebie. Weredyczka i – bywa, że – złośnica. Ale w jej przypadku człowiek – aktor to naprawdę brzmi dumnie. Co bardzo rzadkie w czasach wczorajszych scenicznych bohaterów, a dzisiejszych konformistów i tchórzy w tym zawodzie.

 

TAGI: