„Świat bez sztuki naraża się na to,
Że będzie światem zamkniętym na miłość”.
Jan Paweł II

 

Edukacja to według Z. Kwiecińskiego „ogół wpływów na jednostki i grupy ludzkie, wpływów sprzyjających takiemu ich rozwojowi i wykorzystaniu posiadanych możliwości, aby w maksymalnym stopniu stały się świadomymi i twórczymi członkami wspólnoty społecznej, narodowej, kulturowej i globalnej oraz by stały się zdolne do aktywnej samej realizacji, niepowtarzalnej i trwałej tożsamości i odrębności, były zdolne do rozwijania własnego Ja poprzez podejmowanie «zadań osobistych», poprzez utrzymywanie ciągłości własnego Ja w toku spełniania «zadań dalekich»”^[1]. Tak szeroka definicja zawiera w sobie wiele obszarów edukacyjnych, m.in. edukację kulturalną. Według B. Krzesińskiej-Zach edukacja kulturalna jest to „zintegrowana wiedza o kulturze, łącząca się z przeżyciem, z twórczym rozwojem jednostki, z kreowaniem własnej przestrzeni międzyludzkiej”^[2]. Zawierać się w niej będą m.in. takie pojęcia, jak wychowanie estetyczne oraz wychowanie przez sztukę i nieodzownie wiązać się ona będzie ze sztuką i jej dziełami. Sztukę możemy rozumieć jako zespół form, które cieszą i podobają się człowiekowi, które oddziałują na jego zmysły i budzą w nim poczucie piękna^[3].

Coraz częściej mówi się o roli sztuki w wychowaniu. Nie ogranicza się ona tylko do sfery doznań estetycznych, ale wpływa na kształtowanie osobowości w innych jej zakresach. I. Wojnar twierdzi, że „obecność sztuki i bogactwo jej wartości stwarzają nieznane dotąd możliwości zaspokojenia różnych potrzeb współczesnego człowieka”^[4]. Sztuka rozwija wyobraźnię, uczy dostrzegać piękno otaczającego świata. S. Szuman uważa, że „człowiekiem w pełnym tego słowa znaczeniu […] nie będzie ten, kto nie nauczy się dostrzegać oraz przeżywać piękna i urody świata, gdyż jego życie pod tym względem stanie się jałowe, puste i pozbawione pewnej żywotnej treści”^[5]. Sztuka ma służyć w osiągnięciu pełni człowieczeństwa. Można mówić o dwukierunkowej roli sztuki w procesie wychowania. Z jednej strony wychowanie ma służyć sztuce, z drugiej strony sztuka ma służyć wychowaniu^[6], ważne jest więc, aby znalazła ona swoje miejsce w procesie wychowania już od najmłodszych lat życia dziecka. Wiąże się to z wychowaniem przez sztukę bądź wychowaniem estetycznym. Jak pisze o wychowaniu estetycznym M. Łobocki: „Istnieje obecnie pilne zapotrzebowanie na nie zarówno w przedszkolach, jak i szkołach, jak również zakładach opiekuńczo-wychowawczych oraz pozostałych instytucjach oświaty i wychowania”^[7]. Wychowanie estetyczne może być pojmowane w węższym i szerszym znaczeniu. W znaczeniu węższym oznacza ono, według Wojnar: „kształcenie estetycznej wrażliwości i estetycznej kultury, koniecznej dla przeżywania i poznawania wartości sztuki”^[8]. Możemy mówić tu o wychowaniu do sztuki. W szerszym znaczeniu odnosi się ono do kształtowania osobowości ludzkiej „także w sferze intelektualnej (wzbogacenie wiedzy i uczenie myślenia osobistego), moralno-społecznej (zdobywanie podstaw oceny moralnej i umiejętności rozumienia sytuacji ludzkich, a przez to pełniejszego porozumienia z drugim człowiekiem) oraz w dziedzinie kształtowania wyobraźni i postawy twórczej”^[9]. Można tutaj mówić o wychowaniu przez sztukę, dzięki któremu u wychowanków kształtowane są poglądy, przekonania i postawy.

Edukacja kulturalna dotyczy oddziaływania na podmiot procesu edukacyjnego, jakim jest uczeń, na wszystkich szczeblach jego rozwoju i edukacji. Dotyczy ona także dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. H. Read uważa, że wychowanie powinno intensyfikować aktywność ludzkich zmysłów oraz zapewnić integrację sztuki i nauki. „W kształtowaniu człowieka o otwartym umyśle i zdolnej do ciągłego rozwoju osobowości ogromną rolę może odegrać przedstawienie dziecku różnych konwencji artystycznych i wdrażanie go do odbioru różnorodnych form sztuki”^[10]. Jest to możliwe dzięki wychowaniu przez sztukę. Jak pisze W. Leżańska: „Zadaniem wychowania przez sztukę jest we współczesnym rozumieniu nie tylko kształcenie wrażliwości na piękno we wszelkich jego przejawach oraz zdolności estetycznego poznawania świata, smaku estetycznego. Jest to także:

– rozwijanie wyobraźni,
– rozszerzanie i pogłębianie świadomości istnienia,
– wyzwalanie umiejętności wyrażania siebie oraz ekspresji,
– inspirowanie postawy twórczej w stosunku do różnych zjawisk życia i różnych rodzajów aktywności, wzbogacenie i pogłębienie zainteresowań kulturalnych,
– kształtowanie wrażliwości na sprawy drugiego człowieka,
– kształtowanie pełnej, wszechstronnej i harmonijnej osobowości”^[11].

Istotne jest, aby kontakt wychowanków ze sztuką odbywał się w sposób różnorodny poczynając od lat najmłodszych. Jak pisze Wojnar: „Kontakt wychowanków ze sztuką powinien mieć charakter wszechstronny, zarówno pod względem dziedzin sztuki, z którymi się stykają, jak i rodzajów aktywności wyzwalanej w trakcie obcowania ze sztuką. Sytuacje wychowawcze składające się na proces wychowania przez sztukę muszą mieć bliski związek z życiem społecznym i stopniowo wprowadzać w bardziej odległe problemy życia”^[12].

W wychowaniu estetycznym wyróżnić można trzy zasadnicze kierunki działania:

1. Pierwszym jest zetknięcie się ucznia z dziełami sztuki, poznanie ich, przeżycie ich wyboru. Dotyczy to dzieł sztuki z dziedziny muzyki, plastyki oraz literatury. Jak pisze Read: „Bogate przeżycia artystyczne, jakich dostarcza kontakt z dziełami sztuki, pomagają w kształtowaniu się różnorodnych postaw człowieka, mogą więc mieć poważny wpływ na jego charakter”^[13].
2. Drugi kierunek dotyczy uprawiania sztuki. Jest to własna działalność odtwórcza na miarę zdolności i zainteresowań ucznia. Istotną rolę odgrywa rozbudzanie i zaspokajanie potrzeb aktywności artystycznej, charakteryzującej niemal każde dziecko. Przewidziana jest tu gra na instrumentach, śpiew, gra sceniczna, rytmika, taniec. Czynne uprawianie sztuki dostarcza człowiekowi nowych doświadczeń, zmniejsza konflikty i wewnętrzne napięcia oraz służy przywróceniu równowagi i harmonii^[14].
3. Trzecim kierunkiem są próby twórczości własnej podejmowane przez dzieci. Dotyczą one twórczości literackiej, rysunku, malarstwa, fotografiki, improwizacji rytmicznej, melodycznej, wokalnej oraz instrumentalnej, układania melodii do słów^[15].

 

 

Do najważniejszych rodzajów sztuki, z którą styka się wychowanek, można zaliczyć: muzykę, literaturę, plastykę, teatr i balet, film oraz sztukę ludową. Obcowanie ze sztuką, według H. Krauze-Sikorskiej – spełnia w rozwoju osobowości dziecka następujące funkcje:

– poznawczą – pobudza procesy spostrzegania, rozwoju mowy i myślenia oraz ułatwia ich kształtowanie, poszerza wiedzę o życiu;
– moralną – rozwija wrażliwość na piękno, dobro i zło, zdolności odczuwania przeżyć innych ludzi;
– społeczną – wprowadza w krąg wartości ogólnoludzkich i zacieśnia więź z najbliższym otoczeniem;
– zdrowotną – przynosi dziecku radość i dobre samopoczucie, odprężenie, przyczynia się do harmonijnego rozwoju psychicznego i fizycznego^[16].

J. Górniewicz uszczegółowia funkcje wychowania estetycznego i wyróżnia następujące:

– funkcja poznawcza – wynikająca z tego, że sztuka jest swoistą skarbnicą wiedzy o świecie i człowieku;
– funkcja kształcąca – polegająca na wzbogacaniu i rozwijaniu wyobraźni oraz doskonaleniu uzdolnień twórczych;
– funkcja ludyczna – łącząca się z uczuciem przyjemności wywołanym poprzez działalność artystyczną;
– funkcja katartyczna – pozwalająca odreagować traumatyczne przeżycia;
– funkcja terapeutyczna – wiążąca się z leczniczym wpływem na dolegliwości organiczne;
– funkcja kompensacyjna – dzięki której nie odczuwa się niedoskonałości codziennego życia;
– funkcja moralna – wpływająca na prawidłowy rozwój moralny poprzez przekazywanie właściwych wartości;
– funkcja estetyczna – będąca cennym źródłem przeżyć estetycznych;
– funkcja społeczna – spełniająca rolę integrującą ludzi poprzez wartości zawarte w dziełach artystycznych;
– funkcja afirmatywna – pomagająca w pochlebnym wyrażaniu się o twórcach sztuki^[17].

Na etapie przedszkolnym realizowane są najpełniej takie funkcje, jak: ludyczna, kształcąca, estetyczna oraz moralna, zdrowotna i poznawcza. Poznawcza realizuje się poprzez pobudzanie u dzieci procesów postrzegania, myślenia oraz poszerzenia wiedzy o świecie i ludziach. Moralna budzi w dzieciach wrażliwość na dobro i zło – wprowadza w sferę wartości. Ludyczna i zdrowotna łączą się powodując, że dzieci poprzez odczuwaną przyjemność są radosne i mają dobre samopoczucie. Realizacja tych funkcji wpływa na harmonijny rozwój fizyczny i psychiczny. Funkcje te będą głębiej i szerzej realizowane na kolejnych etapach edukacyjnych.

Realizacja zadań związanych z wychowaniem przez sztukę, prowadząca do realizacji wyżej wymienionych funkcji, jest możliwa poprzez zastosowanie odpowiednich do wieku dziecka treści, metod i form. Jak pisze Leżańska, „Sztuka ze swej natury wychowuje, lecz aby mogła realizować w pełni swą funkcję pedagogiczną, należy wykształcić w dziecku umiejętność postrzegania estetycznego, rozwinąć w nim wyobraźnię artystyczną, dającą możność zrozumienia i przeżywania myśli i uczuć wyrażonych w muzyce, malarstwie i literaturze. Dlatego zadaniem przedszkola jest stworzenie dzieciom odpowiednich warunków, dostarczenie bodźców stymulujących ich twórcze, artystyczne działanie w okresie poprzedzającym naukę szkolną, aby tkwiące w nim możliwości spostrzegania i oceniania sztuki nie zostały zatracone”^[18]. Ważne jest więc odpowiednie przygotowanie dzieci do obcowania i odbioru dzieł sztuki, które stanowią inspirację dla ich samodzielnej twórczości.

W wieku przedszkolnym wychowanie przez sztukę realizowane jest w oparciu o treści programowe zawarte w Podstawie programowej wychowania przedszkolnego. Celem wychowania przedszkolnego jest m.in. „wprowadzenie dzieci w świat wartości estetycznych i rozwijanie umiejętności wypowiadania się poprzez muzykę, małe formy teatralne oraz sztuki plastyczne”^[19]. Osiąganiu tego celu służy realizacja treści programowych, mieszczących się w obszarach działalności edukacyjnej przedszkola zwanych wychowaniem przez sztukę. Są to m.in.:

Wychowanie przez sztukę – dziecko widzem i aktorem.

Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:
– wie, jak należy się zachować na uroczystościach, np. na koncercie, festynie, przedstawieniu, w teatrze, w kinie;
– odgrywa role w zabawach parateatralnych, posługując się mową, mimiką, gestem i ruchem; umie posługiwać się rekwizytami (np. maską).

Wychowanie przez sztukę – muzyka i śpiew, pląsy i taniec.

Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:
– śpiewa piosenki z dziecięcego repertuaru oraz łatwe piosenki ludowe; chętnie uczestniczy w zbiorowym śpiewie, w tańcach i muzykowaniu;
– dostrzega zmiany dynamiki, tempa i wysokości dźwięku utworu muzycznego, wyraża je, pląsając lub tańcząc;
– tworzy muzykę, korzystając z instrumentów perkusyjnych (oraz innych przedmiotów), a także improwizuje ją ruchem;
– w skupieniu słucha muzyki, w tym także muzyki poważnej.

Wychowanie przez sztukę – różne formy plastyczne.

Dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:
– przejawia, w miarę swoich możliwości, zainteresowanie wybranymi zabytkami i dziełami sztuki oraz tradycjami i obrzędami ludowymi ze swojego regionu;
– umie wypowiadać się w różnych technikach plastycznych i przy użyciu elementarnych środków wyrazu (takich jak kształt i barwa) w postaci prostych kompozycji i form konstrukcyjnych;
– wykazuje zainteresowanie malarstwem, rzeźbą i architekturą (także architekturą zieleni i architekturą wnętrz)”^[20].

Do realizacji wyżej wymienionych treści niezbędne jest odpowiednio przygotowane otoczenie (estetyczne, ładnie urządzone i funkcjonalnie zorganizowane). Leżańska pisze, że we wnętrzu przedszkola „wszystko powinno mieć jakiś cel, swoje przeznaczenie, powinno mieć określony styl”^[21]. Spotkanie ze sztuką dzieci w wieku przedszkolnym odbywa się w wieloraki sposób, poprzez organizowanie różnorodnych sytuacji edukacyjnych.

 

 

Dzieci poznają dzieła literackie m.in. słuchając czytanych przez nauczycieli utworów, uczestnicząc w wycieczkach do teatrów, spotkaniach z autorami książek dla dzieci, przygotowując inscenizacje i przedstawienia w przedszkolu.

Kontakt z dziełami sztuk plastycznych odbywa się poprzez uczestnictwo w wystawach i wernisażach, odwiedzinach muzeów, oglądanie reprodukcji wybranych dzieł sztuki.

Najbardziej pożądanym i wartościowym sposobem odbioru dzieł muzycznych przez małe dzieci jest bezpośredni kontakt z muzyką i jej wykonawcami. Chociaż często nauczyciele przedszkola w praktyce pedagogicznej wykorzystują nagrania utworów, to nie mogą być one jedynym źródłem poznania przez dzieci dzieł muzycznych. Nawet najlepsza reprodukcja czy najwyższej jakości nagranie utworu muzycznego nie zastąpi dziecku bezpośredniego kontaktu ze sztuką. Dotyczy to dzieci zarówno w wieku przedszkolnym, jak i wczesnoszkolnym. Stąd zadanie stojące przed nauczycielami wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej, aby dołożyć wszelkich starań w celu jak najczęstszego, pełniejszego i przede wszystkim bezpośredniego kontaktu ze sztuką.

Edukacja kulturalna kontynuowana jest na kolejnych etapach nauki dziecka. W młodszym wieku szkolnym jej specyfika wyraża się w przygotowaniu dziecka do odbioru dzieł sztuki, wyrabianiu wrażliwości estetycznej oraz rozbudzaniu twórczej aktywności dziecka. Należy zadbać o wychowanie dzieci w kulturze i dla kultury. Wśród treści programowych przewidzianych dla dzieci klas I–III są takie, których realizacja może wspierać rozwój kulturalny dziecka. Nie są tu wymienione wszystkie treści, a jedynie te, których realizacja w sposób szczególny zapewnia dziecku kontakt ze sztuką, jej twórcami i dziełami.

Uczeń kończący klasę I w zakresie umiejętności wypowiadania się w małych formach teatralnych:

– „uczestniczy w zabawie teatralnej, ilustruje mimiką, gestem, ruchem zachowania bohatera literackiego lub wymyślonego,
– rozumie umowne znaczenie rekwizytu i umie posłużyć się nim w odgrywanej scence”^[22].

W zakresie wychowania do odbioru i tworzenia muzyki uczeń kończący klasę I:

– „powtarza prostą melodię; śpiewa piosenki z repertuaru dziecięcego, wykonuje śpiewanki i rymowanki;
– odtwarza proste rytmy głosem i na instrumentach perkusyjnych; wyraża nastrój i charakter muzyki pląsając i tańcząc (reaguje na zmianę tempa i dynamiki);
– świadomie i aktywnie słucha muzyki, potem wyraża swe doznania werbalnie i niewerbalnie;
– kulturalnie zachowuje się na koncercie oraz w trakcie śpiewania hymnu narodowego”^[23].

W zakresie edukacji plastycznej uczeń kończący klasę I:

– „wypowiada się w wybranych technikach plastycznych na płaszczyźnie i w przestrzeni; posługuje się takimi środkami wyrazu plastycznego jak: kształt, barwa, faktura;
– ilustruje sceny i sytuacje (realne i fantastyczne) inspirowane wyobraźnią, baśnią, opowiadaniem, muzyką; korzysta z narzędzi multimedialnych;
– rozpoznaje wybrane dziedziny sztuki: architekturę (także architekturę zieleni), malarstwo, rzeźbę, grafikę; wypowiada się na ich temat”^[24].

Realizacja wyżej wymienionych celów i treści pozwala przygotować uczniów kończących klasę pierwszą do:
– odbioru sztuki przez aktywne słuchanie utworów muzycznych, oglądanie dzieł malarskich, rozpoznawanie dziedzin sztuki;
– rozwoju smaku estetycznego i wrażliwości estetycznej przez wyrażanie nastroju utworów muzycznych, plastycznych i literackich; odpowiedniego zachowania się w miejscach kultury, takich jak muzeum, teatr, filharmonia;
– rozwijania aktywności twórczej dziecka.

Cechy te są pogłębiane w klasie II i III.

Uczeń kończący klasę III w zakresie edukacji polonistycznej:
– „przejawia wrażliwość estetyczną, rozszerza zasób słownictwa poprzez kontakt z dziełami literackimi,
– ma potrzebę kontaktu z literaturą i sztuką dla dzieci, czyta wybrane przez siebie i wskazane przez nauczyciela książki, wypowiada się na ich temat”^[25].

W ramach edukacji muzycznej uczeń kończący klasę III:

„W zakresie odbioru muzyki:

a) zna i stosuje następujące rodzaje aktywności muzycznej:
– śpiewa w zespole piosenki ze słuchu,
– gra na instrumentach perkusyjnych (proste rytmy i wzory rytmiczne) oraz melodycznych (proste melodie i akompaniamenty),
– tańczy podstawowe kroki i figury krakowiaka, polki oraz innego, prostego tańca ludowego”^[26];

b) „rozróżnia podstawowe elementy muzyki (melodia, rytm, wysokość dźwięku, akompaniament, tempo, dynamika) i znaki notacji muzycznej (wyraża ruchowo czas trwania wartości rytmicznych, nut i pauz),
c) aktywnie słucha muzyki i określa jej cechy”^[27].

„W zakresie tworzenia muzyki:

a) tworzy proste ilustracje dźwiękowe do tekstów i obrazów oraz improwizacje ruchowe do muzyki,
b) improwizuje głosem i na instrumentach według ustalonych zasad,
c) wykonuje proste utwory, interpretuje je zgodnie z ich rodzajem i funkcją”^[28].

Uczeń poznaje elementy teorii muzyki, dzięki której staje się bardziej świadomym odbiorcą tej dziedziny sztuki, podejmuje próby improwizacji oraz twórczości muzycznej.

 

 

Uczeń kończący klasę III w zakresie percepcji sztuki:

a) określa swoją przynależność kulturową poprzez kontakt z wybranymi dziełami sztuki, zabytkami i z tradycją w środowisku rodzinnym, szkolnym i lokalnym; uczestniczy w życiu kulturalnym tych środowisk, wie o istnieniu placówek kultury działających na ich rzecz;
b) korzysta z przekazów medialnych, stosuje ich wytwory w swojej działalności twórczej (zgodnie z elementarną wiedzą o prawach autora);

W zakresie ekspresji przez sztukę:

a) podejmuje działalność twórczą, posługując się takimi środkami wyrazu plastycznego jak: kształt, barwa, faktura w kompozycji na płaszczyźnie i w przestrzeni (stosując określone materiały, narzędzia i techniki plastyczne),
b) realizuje proste projekty w zakresie form użytkowych, w tym służące kształtowaniu własnego wizerunku i otoczenia oraz upowszechnianiu kultury w środowisku szkolnym (stosując określone narzędzia i wytwory przekazów medialnych);

W zakresie recepcji sztuki:

a) rozróżnia takie dziedziny działalności twórczej człowieka jak: architektura, sztuki plastyczne oraz inne określone dyscypliny sztuki (fotografika, film) i przekazy medialne (telewizja, internet), a także rzemiosło artystyczne i sztukę ludową,
b) rozpoznaje wybrane dzieła architektury i sztuk plastycznych należące do polskiego i europejskiego dziedzictwa kultury; opisuje ich cechy charakterystyczne (posługując się elementarnymi terminami właściwymi dla tych dziedzin działalności twórczej)”^[29].

Treści te, realizowane w edukacji wczesnoszkolnej, dotyczą zdobywania podstawowej wiedzy z zakresu różnych dziedzin sztuki, percepcji i recepcji sztuki, twórczej aktywności ucznia, uczestnictwa w życiu kulturalnym najbliższych dziecku środowisk. Podobnie, jak miało to miejsce w przedszkolu, w miarę możliwości częsty, bezpośredni kontakt ze sztuką pozwala w pełni realizować wyżej wymienione treści programowe.                              

Podsumowując można stwierdzić, że wychowanie przez sztukę oraz rozwój twórczych zainteresowań dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym odgrywa dużą rolę w rozwoju ich osobowości, pomaga w poznawaniu, rozumieniu i przeżywaniu dzieł sztuki, rozwija zdolność do wyrażania własnych odczuć i refleksji, rozwija postawę twórczą, która przenosi się na inne dziedziny życia.

Marta Buk-Cegiełka - asystent w Katedrze Dydaktyki i Edukacji Szkolnej KUL; doktor nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki. Obszar zainteresowań badawczych: dziecko w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, jego integralny rozwój i wychowanie.