Nowych mitów wciąż w Polsce przybywa. Mówi się dziś o postępującej mitologizacji życia, która daje znać o sobie na wszystkich polach aktywności człowieka. Wnikliwa analiza mitów pozwala stwierdzić, że upowszechniają się one wskutek zręcznie prowadzonej gry emocjami. Lekceważenie warstwy intelektualnej, czy tym bardziej eliminowanie jej z dyskursu publicznego, wzmacnia siłę emocji, które wtedy przejmują rolę wiodącą, a nawet prowadzą do swoistej dyktatury.

Jak uczy historia, na emocjach nie da się tworzyć trwałych dzieł. Tym bardziej więc nie wolno na nich budować demokracji i jakiegokolwiek dobra wspólnego. Byłoby to budowanie na piasku, żeby nawiązać do ewangelicznej metafory, a więc budowanie krótkowzroczne i syzyfowe. Powstały w taki sposób świat mitów staje się szkodliwym szumem informacyjnym, prowadzącym do utraty orientacji w mediach i w polityce.

Wolne media i nowe mity

Wybitny filozof o. Józef Maria Bocheński pisał, że główną przyczyną szerzenia się mitów jest wątpienie w rozum oraz nieufność do zdrowego rozsądku. Widać to wyraźnie, gdy rozpatruje się mity, które po 1989 r. wpisane zostały w proces transformacji ustrojowej. Jednym z nich był skonstruowany profesjonalnie „mit polskiego piekła”, który miał się stać antidotum przeciwko próbom dekomunizacji państwa. Wspierał go „mit powszechnego umoczenia Polaków”. Współdziałały z nimi przekonująco sformułowane hasła „grubej kreski” i „nie będzie polowania na czarownice”. Zarówno mity, jak i hasła opierały się na dużym ładunku naturalności, jaką w sobie niosły, dlatego były bardzo skuteczne. Odwoływały się też do będących w powszechnym obiegu stereotypów, które jako „gotowe formy myślenia” zwalniają człowieka z wysiłku intelektualnego. Okoliczności te sprawiły, że wielu Polaków chętnie przyjmowało propagowane treści i dawało publiczny wyraz osobistej solidarności z nimi. Podkreślano nawet publicznie, że hasło „grubej kreski” jest bardzo chrześcijańskie i ewangeliczne, dlatego powinno być bez wahania urzeczywistniane.

Po przełomie 1989 r. nic się nie zmieniło w strukturze mitu, która była identyczna w porównaniu z mitami peerelowskimi. W tamtych czasach przecież mitologia wyraźnie odwoływała się do emocji, gdy np. głosiła prywatność religii, pieczętowała „przyjaźń polsko-radziecką” czy obwieszczała o „wyzwoleniu” Polski przez Armię Czerwoną. Teraz wreszcie, dzięki odzyskanej wolności słowa, Polacy mogli sobie uświadomić, że obalony komunizm budowany był na mitach i szeroko korzystał z ich usług.

Jednak struny emocji dotykano w mediach nadal, zwłaszcza wtedy, gdy chciano storpedować pewne inicjatywy zmierzające do unormowania sytuacji powstałej po czasach realnego socjalizmu. Takie np. jak przywrócenie katechezy w szkole czy posługi duszpasterskiej w wojsku. Straszono, że tego rodzaju zmiany doprowadzą do groźnych konfliktów na tle wyznaniowym. Z perspektywy minionego czasu widać wyraźnie, jak dalece ulega zniekształceniu obraz życia społecznego, gdy w jego przekazie eliminowany jest czynnik intelektualny, a dominują emocje. Młode media, odurzone poczuciem niezależności, traktowane były często instrumentalnie, również na obszarze tworzenia nowych mitów.

Dziś coraz wyraźniej daje znać o sobie nadmiar informacji i rosnący chaos w ich funkcjonowaniu. Ułatwia to dominację sfery emocji w działaniach człowieka, w jego opiniach i stawianych diagnozach. Przyczyniają się do tego takie zjawiska, jak kultura obrazkowa, uzależnienie od mediów czy presja cywilizacji konsumpcyjnej. Gdy kładzie się nacisk na emocje, a rezygnuje z rzeczowych uzasadnień, powstaje twór, który nawet w prymitywnej propagandzie nie znajduje powszechnego uznania. Przykładem jest choćby „mit postępującej homofobii” czy „mit światopoglądu naukowego”.

Okolicznością, która ułatwia tworzenie się nowych mitów, jest fakt, że człowiek z natury swojej jest istotą mitologizującą („homo mythologizans”). W znacznej mierze utrudnia to proces obalania mitów.

Napastliwość to również emocje

Pobieżna obserwacja pozwala stwierdzić, że publiczny dyskurs przeżywa obecnie kryzys. Udział w debacie ogranicza się często do zabiegów, aby komuś „przyłożyć” czy kogoś ośmieszyć, a więc spowodować u adwersarza złość lub irytację. Cechą wiodącą w wielu publicznych wystąpieniach jest napastliwość, która bierze się również stąd, że kogoś, kto odstaje od obowiązującej poprawności i odważa się głosić poglądy odmienne, traktuje się jak napastnika, który w swojej zuchwałości zagraża poglądom własnej grupy. Jakoś wtedy nie obowiązuje zasada tolerancji.

Wskutek napastliwości dyskusja przestaje być merytoryczna i wywołuje u jej uczestników eskalację emocji negatywnych. Jednocześnie jej przebieg sprowadza się do spraw drugorzędnych i peryferyjnych. Uleganie emocjom sprawia też, że zapomina się w mediach o obowiązującej bezstronności i nie uznaje zasady „audiatur et altera pars” (niech zostanie wysłuchana i druga strona)

Bywa i tak, że wymiana opinii przypomina głośną kiedyś rozmowę przedstawicieli władz sowieckich z delegacją amerykańską w moskiewskim metrze. Na uwagę gości, że jednak pociągi nie kursują tak punktualnie, jak zapewniano, riposta gospodarzy jest natychmiastowa: „A jak u was biją Murzynów, to jest dobrze?”. Manewr odciągający bywa często obecny w wypowiedziach publicznych. Utrudnia dialog i porozumienie, a dyskusję czyni niezrozumiałą. Widać to najwyraźniej w wystąpieniach polityków. Ich rozmowy za pośrednictwem mediów są dla wielu czytelników, słuchaczy i widzów skomplikowaną łamigłówką.

Wysoka emocjonalność publicznych debat jest czynnikiem współtworzącym nowe mity. Kreuje obraz rzeczywistości daleki od prawdy i tym skuteczniej mitologizuje życie społeczne.

Uleganie emocjom sprawia też, że w środkach masowego komunikowania wysuwa się zbyt pochopne wnioski, tworząc w ten sposób fakty medialne, które zamazują prawdę o rzeczywistości i stają się czynnikiem mitotwórczym. Na Zachodzie w sposób zdecydowany ostrzega się przed dyktaturą emocji w mediach. Zwraca się uwagę przede wszystkim na obsesje, które są nieodłącznym atrybutem emocjonalnych uniesień, negatywnie wpływają na ich użytkowników i niebezpiecznie zniekształcają obraz rzeczywistości. Miejsce prawdy zajmują wtedy emocje, a dobro czytelnika, słuchacza i widza ustępuje interesowi właścicieli i dysponentów środków masowego komunikowania (np. X. Couture, „La dictature de l’émotion”, Paris 2005). Dlatego ma miejsce głośne wołanie o wzrost czytelnictwa i rozwija się pedagogia lektury.

Historyczne wyzwanie

Mit jest jednym z podstawowych środków manipulowania społeczeństwem, dlatego należy się obawiać, iż jego dysponenci mają obecnie wyjątkowe możliwości wpływania na postawy Polaków i ich hierarchię wartości.

Funkcjonują w Polsce mity, których nie zrozumie się, nie uwzględniając wpływu ze strony dyktatury emocji. Przykładem może być „mit mieszania się Kościoła do polityki”. W badaniach z 2004 r. okazało się, że aż 66,6 proc. Polaków jest zdania, iż Kościół w Polsce „miesza się do polityki”. Tym bardziej to zdumiewa, że zdaniem obserwatorów sceny politycznej, w tym samym czasie Kościół nie wykazywał w tym kierunku jakiejkolwiek aktywności. Wypomina się nawet Kościołowi hierarchicznemu w Polsce, że jest „zbyt często milczący”. A zatem mity są faktem i nie wolno ich bagatelizować. Tymczasem dyktatura emocji w mediach staje się kołem napędowym w fabrykowaniu nowych mitów. Droga do nich jest coraz krótsza i łatwiejsza.

Na dziennikarzach i publicystach ciąży więc obowiązek podjęcia działań prowadzących do powszechnej demitologizacji – mediów, polityki, historii, relacji międzyludzkich. Szczególne zadanie w tej dziedzinie stoi przed mediami katolickimi, których misja obrony prawdy jest nie do przecenienia. Będzie to oznaczało stawianie na dojrzałość warsztatu dziennikarskiego, szacunek do człowieka i na nową szansę w rozwoju społeczeństwa komunikacji.