Wychowanie patriotyczne w edukacji wczesnoszkolnej

Helena Radziewicz

publikacja 08.09.2007 21:29

Termin „patriotyzm” powstał w XVIII w. i oznaczał początkowo określony program polityczny. Z czasem pojęcie to nabrało bardziej ogólnego charakteru. Wychowawca, 9/2007

Wychowanie patriotyczne w edukacji wczesnoszkolnej




Niezwykle ważnym elementem wychowania dziecka jest wychowanie patriotyczne. Termin „patriotyzm” powstał w XVIII w. i oznaczał początkowo określony program polityczny. Z czasem pojęcie to nabrało bardziej ogólnego charakteru. O patriotyzmie zaczęto mówić jako o stosunku do swego kraju, o emocjonalnym z nim związku. Ten uczuciowy związek z określonym krajem występował znacznie wcześniej niż powstało pojęcie patriotyzmu.

Patriotyzm jest pojęciem złożonym i zawiera w sobie ogromne bogactwo różnorodnych elementów. Przemiany polityczne, społeczne, ekonomiczne i kulturowe, którym podlega naród i społeczeństwo, kształtują jego charakter. Stąd też zbadanie i określenie go jest niezwykle trudne nie tylko w naukach pedagogicznych. W literaturze naukowej można znaleźć określenia będące próbą definiowania tego pojęcia.

Typy patriotyzmu:
lokalny – miłość do stron rodzinnych, do miejsca urodzenia i wychowania, do miejsca zamieszkania;
regionalny – przywiązanie do regionu, krainy, dzielnicy, kraju;
narodowy – [...] postuluje podporządkowanie i poświecenie dążeń osobistych sprawom narodu i ojczyzny[1].

W Słowniku języka polskiego czytamy: „Patriotyzm – miłość Ojczyzny, własnego narodu, połączona z gotowością ofiar dla innych”[2]. Według Ferdynanda Iniewskiego „patriotyzm [to] postawa społeczno-polityczna oparta na zasadach miłości i powinności oraz przywiązania do Ojczyzny, jedności i solidarności z własnym narodem, poczuciu więzi społecznej i wspólnoty kulturowej z własnym narodem, a także z gotowością do poświecenia i ochrony w razie potrzeby”[3]. Zdaniem A. Sawickiej patriotyzm „wyraża określony stosunek człowieka do własnego kraju i narodu. Stosunek ten bywa najczęściej nazywany miłością lub ukochaniem, zawsze szczególnie głębokim oddaniem wartościom przez kraj ojczysty reprezentowanym”[4].

Najbardziej adekwatnie oddaje sens pojęcia patriotyzmu definicja Ireny Jundziłł, która brzmi: „patriotyzm jest to złożone, głębokie, wzniosłe i trwałe przeżycie psychiczne człowieka, stanowiące pełną postawę czynną jego osobowości, a wyrażające się w gorącym przywiązaniu i oddaniu narodowi oraz państwu, żarliwej miłości ojczyzny i gotowości do jej obrony w razie potrzeby, tudzież usilnej pracy dla jej dobra, rozwoju i postępu”[5].

Z przytoczonych definicji wypływa wniosek, że w kształtowaniu patriotyzmu ważna jest: wiedza, poglądy, przekonania, emocje i motywacje do społecznych zachowań. Wszystkie te elementy wchodzą w skład postawy, którą F. Iniewski określa jako „predyspozycje do określonego działania, postrzegania, myślenia i uczucia wobec danego przedmiotu”[6].

Według niego każda postawa zawiera następujące grupy elementów:
– elementy intelektualne (wiedza o przedmiocie postawy – w przypadku postawy patriotycznej wiedza o ojczyźnie),
– elementy emocjonalne (ocena przedmiotu postawy – miłość do wytworzonego w świadomości obrazu ojczyzny),
– elementy behawioralne (gotowość do określonego – zgodnie z wiedzą i oceną zachowania – wobec przedmiotu postawy – dyspozycja do działania na rzecz Ojczyzny)[7].



[1] Słownik wiedzy obywatelskiej, Warszawa 1970, s. 312.
[2] Słownik języka polskiego, pod red. H. Szkiłądź i in. t. 2, Warszawa 1995, s. 595.
[3] F. Iniewski, Ogólne prawidłowości wychowania patriotycznego uczniów w szkole, Warszawa 1985, s. 8.
[4] A. Sawicka, Z problematyki wychowania w przedszkolu, Warszawa 1988, s. 14.
[5] I. Jundziłł, O wychowaniu patriotycznym dzieci, Warszawa 1969, s. 15.
[6] F. Iniewski, Ogólne prawidłowości wychowania patriotycznego uczniów w szkole, Warszawa 1985, s. 35.
[7] Tamże, s. 35-36.




Do miana patrioty człowiek dorasta przez całe lata, ale w kształtowaniu się postaw patriotycznych poważną rolę spełniają przeżycia i doświadczenia z okresu dzieciństwa. Stąd też zaczątki kształtowania się i rozwój postaw patriotycznych rozpoczyna się w środowisku rodzinnym. Największą rolę w tym środowisku odgrywają tradycje patriotyczne rodziny. Stosunek rodziców czy dziadków do narodowych tradycji jest przekazywany dzieciom w opowiadaniach, wspomnieniach, a także w celowym oddziaływaniu na uczuciowość dziecka. W wielu rodzinach opowiadania oparte na osobistych przeżyciach i wspomnieniach kształtują od wczesnych lat życia wyobraźnię dziecka i jego uczuciowy stosunek do Ojczyzny, do własnego środowiska. Środowisko rodzinne stanowi dla dziecka jego „prywatną ojczyznę”. Tutaj dokonuje się proces socjalizacji dziecka, wdrażanie do przestrzegania norm życia społecznego, odpowiedniego stosunku do ludzi i do samego siebie, proces szukania własnego miejsca w Ojczyźnie, a przede wszystkim kształtowanie obrazu Ojczyzny.

Ojczyzna małego dziecka wywołuje estetyczne przeżycia. Jest to krajobraz najbliższej okolicy, piękno przyrody, obiekty kultury itp. Elementy te powiązane z pojęciem „Polska” wywołują wzruszenie, zachwyt. Uczucia te bogacą się i nawarstwiają pod wpływem coraz szerszych kontaktów z ojczystą przyrodą i kulturą, przez słuchanie opowiadań, legend, przez poznanie i wrastanie w tradycje narodu. Obraz Ojczyzny u dziecka zawiera wiele elementów fantastycznych, baśniowych. Z czasem otrzymuje podbudowę w postaci dumy narodowej wywołanej poznawaniem sylwetek ludzi pracy, bohaterów walk i dni codziennego.

Wychowanie jest procesem permanentnym, człowiek uczy się i wychowuje przez całe życie, jednak szczególnej uwagi wymaga okres wczesnoszkolny. Stanowi podłoże, na którym budujemy całokształt wychowania patriotycznego. W okresie wczesnoszkolnym zakres wychowania patriotycznego sprowadza się do takich elementów, jak: miłość i przywiązanie do Ojczyzny, czynna i twórcza troska o jej dobro i rozwój, poczucie więzi kulturowej z własnym narodem, gotowość do poświęceń.

Przyzwyczajanie dzieci do solidności, wyniesione ze szkoły, ułatwi w przyszłości odpowiedzialne wykonywanie pracy zawodowej. Już uczniowie klasy pierwszej zdolni są przyswoić troskę o salę lekcyjną, żyć sprawami zespołu, środowiska, otaczać szacunkiem symbole narodowe. „W wychowaniu patriotycznym ważną rzeczą jest wychodzenie uczuć dziecka poza własną osobę, a nawet granice najbliższego otoczenia”[8].

Miłość i przywiązanie do Ojczyzny jest uczuciem złożonym i ściśle związanym z pierwiastkami intelektualnymi. Dziecko może kochać Polskę za coś, czyli musi o niej coś wiedzieć. Zakres wiedzy, którą mają sobie przyswoić dzieci siedmioletnie, wyznaczony jest ich możliwościami rozwojowymi. Zdobycie wiedzy wymaga pewnych warunków: opanowanie określonych wyobrażeń i pojęć. Przy kształtowaniu elementarnych pojęć biorą udział takie czynności umysłowe jak: analiza, synteza, porównywanie, abstrahowanie i uogólnienie. Od ich poziomu sprawności zależy poziom opanowania i rozumienia pojęć[9]. „Kształtowanie pojęć odbywa się na drodze od konkretu do abstrakcji i abstrakcji do konkretu”[10]. Dzieci siedmioletnie interesują się światem rzeczy, a nie światem pojęć (myślenie konkretno-obrazowe). Ich orientacja w rzeczywistości jest oparta na bezpośrednim działaniu, na kontakcie zmysłowym z poznawanymi przedmiotami (etap operacji konkretnych). Ze względu na słabo jeszcze opanowane pojęcia, myślenie na podstawie przekazu słownego sprawia im poważne trudności. Dlatego motywacje i uczucia budzi się w odniesieniu do rzeczy i zjawisk bardziej konkretnych, dostępnych rozumieniu, doświadczeniu i wyobraźni dziecka.



[8] I. Jundziłł, O wychowaniu..., op. cit., s. 41.
[9] G. Kufit, Kształtowanie wyobrażeń i pojęć historycznych u uczniów klas początkowych, Warszawa 1990, s. 23
[10] Tamże, s. 186.




Jednym z najważniejszych zadań wychowania patriotycznego w okresie wczesnoszkolnym jest ukształtowanie w świadomości uczniów obrazu Ojczyzny, zainteresowania jej problemami oraz serdecznego stosunku do niej. W umyśle dziecka pojęcie Ojczyzny stopniowo zwiększa zakres, zaczyna się od najbliższego środowiska, dzielnicy, wsi, czy miasta i przechodzi do regionu a potem na cały kraj. Pod wpływem coraz szerszych kontaktów z ojczystą przyrodą, kulturą, ludźmi, a także poprzez poznawanie opowieści, wierszy, czytanek, przeżycia te wzbogacają się coraz to nowymi elementami. Etap ten odgrywa bardzo ważną rolę w procesie kształtowania obrazu Ojczyzny, ponieważ dostarcza pierwiastków intelektualnych, które w świadomości wychowanków tworzą konkretny, realny obraz bogatej i chlubnej przeszłości. Obraz Ojczyzny wzbogaca się również pod wpływem wiedzy o współczesności – nauczyciel wprowadza uczniów w życie społeczne, zapoznaje z normami życia ludzi w różnych grupach (poczynając od klasy), pracą ludzi w różnych zawodach. Ta wiedza społeczna staje się podstawą do kształtowania postaw i przekonań, jednocześnie pomaga w rozumieniu tego, co dzieje się w Ojczyźnie.

Ze względu na psychikę i możliwości intelektualne dziecka 7-letniego, wszelkie informacje muszą być dostosowane do jego wieku. Chociaż pożądany jest optymizm, wiara w przezwyciężanie przeszkód, informacje powinny dotyczyć nie tylko osiągnięć, ale i trudności.

Efektem prawidłowo przebiegającego procesu wychowania patriotycznego w okresie wczesnoszkolnej edukacji powinno być poczucie dumy z przynależności do narodu polskiego, szacunek dla kraju, poczucie więzi kulturowej z narodem. Więź taka tworzy się i umacnia pod wpływem wspólnoty języka, zwyczajów i obyczajów. Wynika ona z czynnego i świadomego uczestnictwa w świętach i uroczystościach szkolnych i państwowych, które dostarczają dzieciom głębokich przeżyć, a tym samym przyczyniają się do emocjonalnego zespalania się z Ojczyzną. Szczególną siłę oddziaływania na tworzenie więzi z najbliższym środowiskiem i narodem wykazują symbole: sztandar szkoły, godło państwa, barwy narodowe, hymn szkolny i państwowy, mundury wojskowe, pomniki. Organizowane przez nauczyciela wycieczki do muzeum, na groby żołnierzy, pod pomniki umożliwiają kontakt dziecka z dziedzictwem kulturowym czy rzeczywistością. Udział w przygotowaniu uroczystości klasowych, troska o estetykę sali lekcyjnej, boiska, parku, osiedla wyrabia gotowość do działania na rzecz Ojczyzny, pozwala na ukształtowanie motywacji działania wychowanków, które jest bardzo ważnym celem realizacji procesu wychowania patriotycznego, chodzi bowiem o zacieśnienie więzi z własnym narodem i krajem.

Specyfika procesu wychowania patriotycznego polega na tworzeniu pożądanych sytuacji wychowawczych. Osiągnięcie tego celu jest możliwe tylko przez dobranie odpowiednich treści w zaprogramowanym właściwie zorganizowanym procesie dydaktycznym i wychowawczym, który rozwija się i ugruntuje w czasie zajęć szkolnych i pozalekcyjnych. Każde działanie wychowawcze powinno bazować na treściach moralnych, patriotycznych, gdyż stanowią one integralną całość wychowania. „Procesowi temu powinna towarzyszyć aktywność i samodzielność wychowanków w zdobywaniu wiedzy i społecznych doświadczeniach”[11].



***

Helena Radziewicz – nauczycielka wychowania przedszkolnego w Zespole Szkół nr 14 przy Szpitalu J. Śniadeckiego w Białymstoku




[11] F. Iniewski, Ogólne..., op. cit., s. 27.