Najważniejsze obszary programowe aktualnie realizowanych w polskich szkołach zajęć edukacyjnych wychowanie do życia w rodzinie: płciowość (kobiecość i męskość), miłość, małżeństwo, rodzicielstwo, relacje między ludźmi, problemy i zagrożenia zdrowia i życia to zagadnienia interesujące ludzkość od czasów przedhistorycznych.

Dzieje ludzkości są pod tym względem bardzo zróżnicowane. Poza wyjątkowymi okresami matriarchatu przez kilka tysięcy lat istniała wyraźna nierówność płci, wskazująca na pełną dominację mężczyzn nad kobietami. Koleje losu instytucji małżeństwa wskazują, że w różnych kulturach różnie odnoszono się do jej wartości i trwałości. Im większą wagę przykładano do prawidłowych relacji między małżonkami i nie dopuszczano do powszechności rozwodów, tym miało to bardziej pozytywny wpływ na jakość funkcjonowania określonych społeczeństw i państw (np. upadek Cesarstwa Rzymskiego nastąpił w okresie rozwiązłości obyczajowej Rzymian [1], a pierwszy rozbiór Polski w okresie, gdy wśród szlachty upowszechniły się, w ogromnym natężeniu, zdrady małżeńskie, rozwody oraz osłabienie więzi rodzinnych i upadek autorytetu rodziny [2]).

Również podejście do sfery seksualności zmieniało się w wielu kulturach od nadmiernie liberalnego, przez naturalne, do obwarowanego różnymi restrykcjami, szczególnie w odniesieniu do kobiet [3]. W żadnym skrajnym przypadku ani nadmierna liberalizacja, ani tabuizacja nie wpływały na kształtowanie postaw i wartości służących dojrzałości psychoseksualnej człowieka i przygotowaniu do życia w małżeństwie i rodzinie. Od lat znawcy problemu postulują o propagowanie idei wartości prorodzinnych i seksualnych człowieka według tzw. metody „złotego środka”, w której nadrzędnym celem jest zdrowe, szczęśliwe, oparte na wartościach nadrzędnych (m.in. miłość, dobro, godność) dojrzałe funkcjonowanie człowieka w tak ważnej dziedzinie życia [4].

Wiek XX to okres ogromnych przeobrażeń społecznych, gospodarczych, kulturowych i technicznych, które miały bezpośredni związek z przemianami w dziedzinie seksualności, małżeństwa i rodzicielstwa. Obszary te przestały być tematem tabu, a według badaczy przeszły z tzw. sztywnej przyzwoitości do nieumiarkowania [5]. Wśród najbardziej wyrazistych zjawisk wpływających na przemiany w postawach wobec płciowości, małżeństwa i rodzicielstwa znajdują się: urbanizacja i migracja ludności ze wsi do miast (powodujące mniejszą kontrolę społeczną dotyczącą zachowań młodych ludzi), rozwój środków komunikacji, emancypacja, feminizm, rozwój środków masowego przekazu „gloryfikujących” seksualność, wolne związki i wartości antyrodzinne, upowszechnianie metod regulacji poczęć, obecność i jawność seksu oderwanego od małżeństwa, a także inne próby obalenia wszelkiego tabu, itp. [6].

[1] F. Adamski, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002.
[2] M. Barański, Rodzina od czasów najdawniejszych do końca XVIII wieku, [w]: J. Komorowska (red.), Przemiany rodziny polskiej, Warszawa 1975.
[3] Por. K. Imieliński, Seksuologia. Warszawa 1989.
[4] Na takim założeniu oparte są obecne podstawy programowe przedmiotu szkolnego: wychowanie do życia w rodzinie.
[5] J. Petersen, Stulecie seksu, Poznań 2002.
[6] Por. K. Imieliński, Seksuologia, zarys encyklopedyczny, Warszawa 1985; J. Petersen, Stulecie seksu, Poznań 2002; A. Kwak, Rodzina w dobie przemian, Warszawa 2005.

Wszystkie te przemiany doprowadziły do powstania w latach pięćdziesiątych XX wieku, w krajach Ameryki i Europy Zachodniej, zjawiska społecznego znanego pod nazwą rewolucja seksualna. Główne jej przejawy odnoszone są do „obniżania się siły i znaczenia więzi międzyludzkich rozwijających się i świadomie kształtowanych na podłożu miłości na rzecz wzajemnego traktowania się mężczyzn i kobiet w kategoriach jedynie obiektów seksualnych, (…) eliminacji miłości romantycznej i oparcia partnerstwa seksualnego na zasadach równości i przyjaźni” [7].

Konsekwencje rewolucji seksualnej wpłynęły na zmianę postaw społecznych dotyczących seksualności, małżeństwa i rodzicielstwa. Są to, z jednej strony, otwartość w myśleniu, mówieniu i działaniu w obszarze seksualności, a z drugiej strony liberalizacja postaw wobec przedmałżeńskiej aktywności płciowej – swoboda seksualna młodzieży, chaos dotyczący związku miłości z zachowaniami seksualnymi, zagubienie integralnego rozumienia płciowości, hedonizm i konsumpcjonizm – uprzedmiotowienie człowieka i ludzkiej seksualności, zakwestionowanie tradycyjnego modelu małżeństwa i rodziny, zwiększający się odsetek osób deklarujących niechęć do zawarcia małżeństwa, upowszechnianie kohabitacji [8], samotne macierzyństwo z wyboru i wzrost dobrowolnej bezdzietności, wzrastająca liczba małżeństw wymuszanych ciążą i urodzeń pozamałżeńskich (obecnie ok. 17%), zdrady małżeńskie, tolerancyjne lub akceptujące postawy wobec rozwodów, znaczny wzrost rozwodów, wielokrotne zawieranie związków małżeńskich, zjawisko wyboru życia w samotności, związki i rodzicielstwo homoseksualne, upowszechnianie przekazów medialnych poruszających problematykę seksualną (aspekt pozytywny: edukacja, doradztwo; aspekt negatywny: przesycenie, demoralizacja dzieci i młodzieży, liberalizacja norm i wartości), wzrost zaburzeń seksualnych, rozwój nowych chorób przenoszonych drogą płciową (m.in. AIDS, WZW, HPV, chlamydioza), upowszechnianie aborcji, rozwój prostytucji, przemysł gadżetów seksualnych, tzw. swingowanie (erotyczne zabawy z udziałem kilku par), dogging (podejmowanie niezobowiązujących kontaktów płciowych z nieznajomymi osobami), upowszechnianie „pigułki gwałtu”, itp.

W kraju, w którym szczególnie mocno realizowano w latach sześćdziesiątych XX wieku założenia tzw. rewolucji seksualnej była Szwecja. Eksperci położyli wówczas nacisk na obalenie wszelkiego tabu, wyzwolenie z przesądów i ograniczeń w dziedzinie seksualności oraz wolne, niczym nieskrępowane życie płciowe, co miało doprowadzić ludzi do pełnego szczęścia. Dzieci i młodzież uczono anatomii i fizjologii układu płciowego mężczyzny i kobiety oraz technik współżycia seksualnego, o którym mówiono w oderwaniu od małżeństwa. Wpajano podstawy antykoncepcji wraz z powszechnym uznaniem pornografii, przy zupełnym odrzuceniu wartości moralnych związanych z aktywnością seksualną.

[7] K. Imieliński, Seksuologia. Warszawa 1989, s. 316.
[8] Mimo masowego upowszechniania się zjawiska, badania światowe zwracają uwagę, że tylko około 10-15% małżeństw zawartych przez osoby uwikłane kiedykolwiek w kohabitację są trwałe i szczęśliwe (za: K. Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko–rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Kraków 2002). Potwierdzają to badania polskie, z których wynika, że bardziej satysfakcjonujące relacje posiadają małżonkowie w porównaniu do par kohabitujących z tym samym stażem, co badane małżeństwa (I. Janicka, Kohabitacja a małżeństwo w perspektywie psychologicznej, Łódź 2006).

Z czasem zaistniały psychologiczne skutki takiego podejścia – brak wiary w miłość, niedochowywanie wierności, wysoki wskaźnik rozwodów, wzrost zachorowań na choroby przenoszone drogą płciową, obniżanie się wieku inicjacji seksualnej, preferowanie wielości partnerów, wzrost urodzeń dzieci pozamałżeńskich, wzrastający wskaźnik ciąż u nieletnich oraz aborcji, jawny tryb życia osób z odchyleniami seksualnymi. Wyraźnie wzrósł odsetek osób cierpiących na zaburzenia lub choroby psychiczne oraz odsetek samobójstw.

W połowie lat siedemdziesiątych stwierdzono, że nadzieje pokładane w tak prowadzonym wychowaniu seksualnym i rewolucji seksualnej przyniosły zbyt dużo skutków negatywnych, podjęto więc próbę zwrócenia się ku humanistycznej koncepcji seksualności człowieka – poznawaniu zasad komunikacji z drugim człowiekiem w zakresie płciowości, łączeniu seksualności z moralnością, podkreślaniu roli trwałych związków opartych na miłości, przeciwstawianiu się przedwczesnemu rozpoczynaniu życia płciowego, podkreślaniu wartości małżeństwa i rodziny. Mimo doświadczeń Szwecji, wiele krajów zachodniej Europy oraz Ameryki Północnej i Południowej realizuje programy edukacyjne skoncentrowane przede wszystkim wokół antykoncepcji oraz płciowości w oderwaniu od małżeństwa i rodziny. We wszystkich tych programach pomijane są wartości etyczne i prorodzinne oraz zagadnienia kształtujące dojrzałą osobowość, dominujące treści ograniczają się zwykle do wąsko pojętego uświadamiania [9].

Jednostronnie ujmowana edukacja seksualna, skupiając swe cele jedynie na przekazywaniu wiedzy o zachowaniach seksualnych, anatomii i fizjologii narządów płciowych oraz antykoncepcji, może prowadzić do traktowania drugiego człowieka przedmiotowo, w formie obiektu do zaspokajania swoich potrzeb seksualnych. Poprzez edukację seksualną wpaja się młodzieży jedynie aspekt konsumpcyjny współżycia płciowego. Efektem tego jest wczesne rozpoczynanie życia seksualnego przez niedojrzałych do tego nastolatków (coraz częściej w wieku gimnazjalnym), które w myśl prawa pierwszych połączeń odruchowo-warunkowych [10] może zaburzyć (nawet trwale) osiągnięcie tej dojrzałości.

Brak dojrzałości w tej sferze (szczególnie psychologicznej, osiąganej w 18-20 roku życia przez dziewczęta i 19-22 roku życia przez chłopców pod warunkiem prawidłowego przebiegu rozwoju psychoseksualnego) może prowadzić m.in. do dezintegracji seksualnej, polegającej na trudnościach w kontrolowaniu swojego popędu płciowego, hedonistycznego podejścia do tej sfery życia człowieka, promiskuityzmu seksualnego, podejmowania aktywności płciowej bez zaangażowania emocjonalnego, różnorodnych zaburzeń seksualnych powstających na skutek zbyt wczesnego bądź nieprawidłowego podejmowania aktywności płciowej. Osoba niedojrzała w tej sferze ma problemy z tworzeniem związków partnerskich i małżeńskich, ma trudności z dawaniem i przyjmowaniem prawdziwej miłości, z trwałością relacji z osobą odmiennej płci zarówno przed, jak i po zawarciu małżeństwa, z wiernością itp.

[9] Por. M. Kozakiewicz, Młodzież wobec seksu, małżeństwa i rodziny, Warszawa 1985; Z. Lew-Starowicz, K. Szczerba, Nowoczesne wychowanie seksualne, Warszawa 1995; S. Grzelak, Profilaktyka ryzykownych zachowań seksualnych młodzieży, Warszawa 2006.
[10] Gapik L., Psychologiczne uwarunkowania aktywności seksualnej, [W]: Z. Izdebski (red.), Wychowawcze, etyczne i społeczne problemy zachowań seksualnych młodzieży, Warszawa 1992, s. 75–80.

Niedojrzałość psychoseksualna może mieć bezpośredni lub pośredni związek z niektórymi negatywnymi przejawami funkcjonowania małżeństwa i rodziny, np. z upowszechnianiem kohabitacji, obniżeniem płodności (wynikającym m.in. z konsekwencji zbyt wczesnej aktywności seksualnej lub stosowania niektórych środków antykoncepcyjnych), zubożeniem charakteru relacji między mężczyzną i kobietą, konfliktami rodzinnymi, zachwianiem wzorców ról rodzicielskich (kryzysem ojcostwa i macierzyństwa), osłabieniem trwałości małżeństw i rozwodami, samotnym macierzyństwem, problemami wychowawczymi wynikającymi z nieprzygotowaniem do roli rodzica, zdradami małżeńskimi, przemocą w rodzinie, zaburzeniami rozwoju i zdrowia psychoseksualnego, dewiacjami seksualnymi [11].

Polski model wychowania w omawianej dziedzinie rozumiany jest jako wszechstronne przygotowanie dzieci i młodzieży do małżeństwa i życia rodzinnego, ujmującego człowieka w aspekcie biologicznym, psychicznym, społecznym i etycznym. To, co różni istniejące programy kształcenia od powyższych, to kształtowanie poczucia odpowiedzialności za podejmowanie różnorodnych decyzji i zachowań (także seksualnych), dążenie do osiągania przez młodzież dojrzałości i budowanie optymalnych dla godnego życia systemów wartości. Odbywa się to drogą poznania i zrozumienia samego siebie poprzez dyskusje, rozmowy, samodzielne dochodzenie do własnych decyzji (wolne od presji społecznych), podkreślanie trwałości związków i pozytywnych stron płciowości. Głównym celem zajęć z dziećmi i młodzieżą jest przygotowanie do funkcjonowania w rolach małżeńskich i rodzicielskich we wszystkich aspektach życia człowieka. Wychowanie seksualne jest jednym z elementów wychowania do życia w rodzinie, stanowi jego ważną i nieodłączną część. Cały proces wychowania skupia się przede wszystkim na formowaniu postaw, a nie tylko na informowaniu o zjawiskach i problemach.

Analizy współczesnych problemów funkcjonowania rodziny oraz postaw społecznych nastoletnich chłopców i dziewcząt wyraźnie wskazują na potrzebę kształtowania dojrzałości psychoseksualnej i społecznej młodzieży [12]. Ważne jest podnoszenie poziomu wiedzy młodzieży w omawianej sferze [13], uczenie kultury mówienia i zachowania się w obszarze seksualności, uwzględniającej poszanowanie nadrzędnych wartości człowieka, zachowanie równowagi ról płciowych mężczyzny i kobiety (dążenia feministyczne doprowadziły do zachwiania wzorca ról płciowych z coraz częstszymi tendencjami do dominacji kobiet nad mężczyznami), podnoszenie rangi trwałości małżeństwa i rodziny, kształtowanie umiejętności prawidłowej komunikacji i rozwiązywania konfliktów, ćwiczenie umiejętności związanych z inteligencją emocjonalną, asertywnością, podnoszenie poczucia własnej wartości, itp.

[11] Por. K. Wiśniewska–Roszkowska, Eros zabłąkany, Warszawa 1989; J. Augustyn, Wychowanie do integracji seksualnej, Kraków 1994; A. Marcol, Etyka życia seksualnego, Opole 1995; W. B. Skrzydlewski, Etyka seksualna. Przemiany i perspektywy, Kraków 1999; W. B. Skrzydlewski, Seks przedmałżeński – ma sens czy nie? Kraków 1999; C. Cekiera, Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych, Lublin 1992; J. Mariański, Rodzina wobec wartości: rozpad czy transformacja. [W:] D. Kornas–Biela, Rodzina: źródło życia i szkoła miłości. Lublin 2001 s. 87–108; M. Chymuk, Oczekiwania młodzieży w stosunku do przedmiotu „Wychowanie do życia w rodzinie”, [W:] Chymuk M., Topy D. (red.), Edukacja prorodzinna, Kraków 2002, s. 347–353, Jan Paweł II, Evangelium Vitae, Warszawa 1995.
[12] Wybrane aspekty postaw młodzieży wobec płciowości, małżeństwa i rodzicielstwa zostały opisane w artykule: M. Komorowska-Pudło, Wychowanie do życia w rodzinie a postawy młodzieży wobec płciowości, małżeństwa i rodzicielstwa, Wychowawca, nr 7/8 2007.
[13] Porównanie dane z trzech badań z 1992 (Z. Izdebski, Seksualizm dzieci i młodzieży w Polsce; Raport z badań. Zielona Góra 1992), 1998 (W. Wróblewska, Nastoletni Polacy wobec seksualności. Warszawa 1998) i 2003 (M. Komorowska-Pudło, Czynniki warunkujące kształtowanie postaw młodzieży wobec seksualności człowieka, Niepublikowana praca doktorska, UKSW, Warszawa 2003) roku wskazuje na zwiększający się odsetek korzystających z wiedzy przekazywanej przez rodziców (odpowiednio: 5%, 19,45%, 44,57%) i szkołę (odpowiednio: 29,15%, 23,45% i 50,58%). Jednakże ważnym źródłem informacji są od wielu lat niezmiennie czasopism popularne (odpowiednio: 24,05%, 61,2% i 32,48%) oraz rówieśnicy (odpowiednio: 36,25%, 38,7%, 36,35%). Ostatnie dwa źródła wiedzy na temat płciowości są dość często niewiarygodne i przejaskrawiające zagadnienia seksualności człowieka.

Obecna koncepcja wychowania do życia w rodzinie zasługuje na szczególne umocnienie w systemie edukacyjnym także ze względu na rozluźnienie i uprzedmiotowienie więzi rodzinnych, wzajemną obojętność członków rodziny wobec siebie, albo wręcz wrogość i nienawiść, dezintegrację w sferze kontaktów interpersonalnych, zwłaszcza między rodzicami a dzieckiem, zanik więzi i komunikacji w systemie tzw. rodziny wielopokoleniowej, osamotnienie w rodzinie, laicyzację obyczajową przekreślającą wartości moralne. Pojawiają się one najczęściej w wyniku małej dbałości rodziny o budowanie systemu wartości poszczególnych członków, wspólne spędzanie czasu wolnego, otwartość i dialog na tematy dotyczące codziennych spraw, budowanie autorytetu przez rodziców i właściwe rozwiązywanie sytuacji konfliktowych w rodzinie. Przyczynia się do tego także zawieranie małżeństw przez osoby niedojrzałe emocjonalnie i społecznie, patologie i dewiacje w życiu rodzinnym.

Procesy transformacyjne, zmieniające się warunki społeczno-ekonomiczne i kulturowe wymagają od rodziny wewnętrznych i zewnętrznych przeobrażeń. Gdy w rodzinie jest silny, spójny i odpowiedni system moralny, dzieci wzrastają w świecie wartości, w którym dominuje dobro, miłość, zaufanie, lojalność, szacunek i godność; gdy rodzice dbają o prawidłowe relacje i dialog z dziećmi, gdy uczą krytycyzmu wobec świata mediów i przejawiają prawidłowe postawy wychowawcze, wiele z powyższych zjawisk nie będzie miało miejsca. Spójna koncepcja obecnego modelu wychowania do życia w rodzinie daje szanse na stworzenie azylu bezpieczeństwa chroniącego przed negatywnym wpływem wielu zjawisk społecznych, jakim będzie tworzona przez uczestniczącą w tych zajęciach młodzież własna, założona w przyszłości rodzina.