Przed semaforem

Józef Majewski

publikacja 19.07.2008 10:03

W czerwcu Watykan dał do zrozumienia, że chce upowszechnienia Mszy trydenckiej. Ma ona być m.in. lekiem na słabości liturgii odnowionej. Napotyka jednak na opór biskupów. Tygodnik Powszechny, 13 lipca 2008

Przed semaforem



Benedykt XVI pragnie, by w każdej parafii na świecie regularnie sprawowano Mszę trydencką – powiedział 14 czerwca w Londynie kard. Darío Castrillón Hoyos, przewodniczący Papieskiej Komisji „Ecclesia Dei”. Ujawnił też, że Stolica Apostolska przygotowuje list do wszystkich seminariów duchownych z prośbą, by zadbały o przygotowanie przyszłych księży do celebracji starej Mszy (w ostatnim numerze „TP” pisał o tym Maciej Müller).

Dwa tygodnie później ks. Guido Marini – mistrz ceremonii liturgicznych Benedykta XVI – oświadczył, że podczas papieskich liturgii normą będzie tradycyjne przyjmowanie Komunii na język w postawie klęczącej. 26 czerwca w rozmowie z watykańskim dziennikiem „L’Osservatore Romano” powiedział, że Papież mocno popiera tę praktykę, która podkreśla „prawdę o realnej obecności Chrystusa w Eucharystii, wspomaga pobożność wiernych i łatwiej wzbudza poczucie tajemnicy”.



Opór hierarchów


Wielu komentatorów uważa, że najnowsze kroki Watykanu w liturgii są reakcją na raczej mizerną odpowiedź biskupów na list motu prioprio Benedykta XVI „Summorum pontificum” z lipca 2007 r. W dokumencie tym Papież „uwolnił” liturgię trydencką jako nadzwyczajną formę rytu rzymskiego, obok formy zwyczajnej, tj. liturgii odnowionej. Jednak spora liczba biskupów odniosła się do tej decyzji sceptycznie. Abp Malcolm Ranjith, sekretarz watykańskiej Kongregacji Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, mówił wręcz o narodzinach „rebelii przeciwko papieżowi”. „Istnieją – podkreślił w listopadzie 2007 r. – diecezje i całe kraje, a nawet wysocy dostojnicy kościelni, którzy nie posłuchali Benedykta XVI”.

Kard. Hoyos opór czy ociąganie się hierarchów tłumaczył względami praktycznymi: „brakuje im księży ze znajomością łaciny”. Poziom kursów seminaryjnych „nie wystarczy, by we właściwy sposób celebrować nadzwyczajną formę”.

Oporu biskupów nie da się jednak wytłumaczyć tylko tymi czy innymi względami praktycznymi. Przyczyny są dużo ważniejsze, bo przede wszystkim teologiczne. Wśród tych ostatnich wyróżniłbym dwie. Jedna dotyczy wizji Kościoła zakładanej w konkretnej liturgii, a druga wiąże się ze sprawą kolegialności biskupów: podstawowej dla życia Kościoła zasady ich wspólnego, na czele z papieżem, kierowania wspólnotą wiernych. Gorąca debata nad tą sprawą ciągnie się w teologii praktycznie od Soboru Watykańskiego II.



W sposób soborowy


Jeszcze przed opublikowaniem motu prioprio „Summorum pontificum” pokaźna część biskupów jasno oświadczyła: reforma liturgiczna ściśle wiązała się z odnowioną wizją Kościoła wypracowaną na Soborze Watykańskim II, tymczasem Msza trydencka konserwuje przedsoborowe rozumienie Kościoła. Dlatego też – podkreślano – powrót „starej” liturgii grozi eklezjologicznym chaosem. Bp André Lacrampe z Besançon podkreślił, że „nie wolno wymazywać Vaticanum II pociągnięciem pióra”.



Do tej krytyki odniósł się kard. Hoyos w Londynie, mówiąc: „To całkowita ignorancja. Ojcowie soborowi nigdy nie odprawiali innej Mszy [niż trydencka] (...). Nowa Msza przyszła po Soborze. Ojciec Święty, który jest teologiem i brał udział w przygotowaniu Soboru, działa dokładnie w soborowy sposób, oferując w wolności różne sposoby celebracji”. W dodatku mówca wskazał na nadużycia związane z odnowioną liturgią: „Doświadczenie ostatnich 40 lat nie zawsze było dobre. Wielu ludzi utraciło poczucie adoracji [Boga]. [Obecnie] mamy atmosferę, która umożliwia te nadużycia – i tę atmosferę należy zmienić”.

Temu m.in. mają służyć najnowsze „liturgicznotrydenckie” plany Watykanu. Krok ten jednak wiąże się nie tylko z zaniedbaniami w sprawowaniu odnowionej liturgii, którym ma przeciwdziałać uzdrawiające oddziaływanie starej – tj. wzorowej i wzorcowej – Mszy. W istocie problem wiąże się też – i, jak sądzę, przede wszystkim – z krytyczną teologiczno-liturgiczną oceną samej odnowionej liturgii, która miałaby opierać się na zasadach nie w pełni odpowiadających postulatom Soboru Watykańskiego II.

Tak w ostatnich latach widzi to konserwatywno--tradycjonalistyczny ruch odnowy, stawiający sobie za cel „reformę reformy”. Kard. Joseph Ratzinger na kilka lat przed wyborem na papieża stał się nieformalnym liderem tego ruchu. Od pewnego czasu sympatię dla jego zasad prezentuje niedwuznacznie Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów.



Fałszywa twórczość


Benedykt XVI jeszcze jako prefekt Kongregacji Nauki Wiary nie raz wyrażał pogląd, że w odnowionej liturgii znajdują się miejsca niejednoznaczne, błędne, podatne na nadużycia. Sama ta liturgia prowokuje „fałszywą twórczość” celebransów, zostawiając im swobodę w samowolnym – jak się wyrażał – „robieniu” niektórych jej aspektów. Wskazywał też na negatywne konsekwencje usytuowania ołtarza między celebransem a wiernymi i odprawiania liturgii przez księdza „twarzą do ludu”: zabieg ten zerwał z istotnym ukierunkowaniem liturgii na Wschód, czyli na Chrystusa.

W przeciwdziałaniu tym problemom kluczową rolę ma odegrać liturgia trydencka, która „jest punktem odniesienia, kryterium (...), semaforem” dla odnowionej liturgii. Tak pisał jako kardynał, a, jak sądzę, uważa również jako papież.

Trudno nie zauważyć znaczącej dysproporcji w ocenie odnowionej liturgii prezentowanej przez kardynała – i papieża – Ratzingera oraz przez zdecydowaną większość biskupów. Wyraźnie widać to było na rzymskim Synodzie Biskupów w 2005 r., poświęconym Eucharystii. Synodalna ocena reformy liturgicznej wypadła nadzwyczaj pozytywnie. Pojawiające się trudności i nadużycia złożono na karb nie samych zasad reformy, ale jej niewłaściwej realizacji. Stanowisko takie – dodajmy – bliskie było Janowi Pawłowi II.



Gdzie ci biskupi


Znamienne, że próba podjęcia na synodzie tematu Mszy trydenckiej została szybko wyciszona. Żaden z biskupów nie upomniał się o większe prawa dla katolików kultywujących tę liturgię. Zdecydowana większość hierarchów pokazała, że w pełni akceptuje nową Mszę i nie widzi potrzeby „wzmacniania” starej. Trudno się dziwić, że starania o powrót starej Mszy spotykają się z rezerwą wielu biskupów. W kwestii tak ważnej dla życia Kościoła, jaką jest liturgia, do głosu dochodzi pytanie o kolegialność biskupów, czyli ich wspólnej – z papieżem – odpowiedz ialności za cały Kościół.

Ostatnie kroki Stolicy Apostolskiej na ostrzu noża stawiają pytania w rodzaju: czy biskupi są jedynie wykonawcami woli płynącej jednostronnie z Watykanu, czy też razem z papieżem, we wspólnocie z nim i pod jego zwierzchnictwem (kolegialnie) współdecydują o istotnych dla życia Kościoła sprawach?

Do myślenia daje fakt, że na Mszę trydencką, celebrowaną 17 czerwca przez kard. Hoyosa w londyńskiej katedrze Westminster, nie przybył żaden biskup Kościoła Anglii i Walii.

„Uwolnienie” Mszy trydenckiej nie było aktem wyrażającym zgodne i wspólne stanowisko wszystkich biskupów, ale osobistą inicjatywą Papieża (łac. motu prioprio: z własnej inicjatywy).

Zbigniew Nosowski, redaktor naczelny „Więzi” i uczestnik wspomnianego synodu pytał, „czy zasada kolegialności biskupów, o której tak wiele mówi się dziś w Kościele – zwłaszcza w tak ważnej sprawie, jaką jest liturgia, szczyt i źródło życia Kościoła – nie powinna zakładać większej zbieżności postaw papieża i światowego episkopatu”.

Problem ten nabiera większej dramaturgii, kiedy wspomni się, że w 1987 r. kard. Ratzinger podkreślał, iż fundamentem i źródłem teologii kolegialności biskupów jest eklezjologia eucharystyczna; innymi słowy – kolegialność jest zakorzeniona w liturgii. W tym miejscu rodzi się pytanie: jak rozumieć kolegialność, gdy właśnie w sprawie liturgii Benedykt XVI podejmuje istotne dla Kościoła decyzje, korzystając z uprawnień przysługujących „jedynie” urzędowi papieskiemu?

Pytania co do watykańskich starań o wzmocnienie liturgii trydenckiej wyostrza fakt, że pierwszoplanową rolę odgrywają tu dykasterie Kurii Rzymskiej.

Komisja „Ecclesia Dei”, notabene nie najwyższej rangi wśród kurialnych urzędów, pełni rolę pośredniczącą między Papieżem a wiernymi, niejako ponad głowami biskupów i Kościołów lokalnych. Tymczasem Sobór postanowił, że prawo kierowania sprawami liturgii przysługuje nie tylko Stolicy Apostolskiej, ale też biskupowi i konferencjom biskupów (por. Konstytucja o Liturgii Świętej, nr 22 i 39).

Już w 1999 r. kard. Franz König z Wiednia, wielki zwolennik zwiększenia kolegialności, pisał, że Kuria przypisuje sobie rolę „trzeciej siły”, obok biskupa Rzymu i pozostałych biskupów, „siły”, która zdaje się przejmować kompetencje tych ostatnich: „W rzeczy samej, de facto, a nie de iure, świadomie czy nie, kurialne autorytety (...) przywłaszczają sobie zadania kolegium biskupów” – pisał kard. König.

Wielu teologów i biskupów, w tym kardynałów, uważa, że Watykan od lat konsekwentnie opowiada się za wąskim rozumieniem kolegialności. Tak też nierzadko rozumie się obecne „protrydenckie” kroki dotyczące liturgii.