Biesy naszych czasów. Grzech bezgrzeszności

Agnieszka Maria Porębska

publikacja 15.06.2007 17:20

Selektywna moralność sprowadza się do arbitralnego wykreślenia pewnych czynów z listy grzechów, determinizm neguje możliwość powstrzymania się od złych czynów, zaś relatywizm etyczny unieważnia kategorie moralne. Zeszyty Karmelitańskie, 2/2007

Biesy naszych czasów. Grzech bezgrzeszności




Biesy współczesności, demony naszych czasów. Czym są? Czy różnią się czymś od demonów minionych epok? A jeśli tak, to czym? A może w naszych czasach, czasach walki z rozmaitymi przesądami i obalania najróżniejszych tabu, nie ma na świecie miejsca dla żadnych demonów? Może współczesny człowiek, na każdym kroku dążący do tak czy inaczej pojmowanego „wyzwolenia”, zdołał się już wyzwolić także spod ich władzy?

Patrząc na rzeczywistość wokół nas, można mieć co do tego poważne wątpliwości. Co, więcej, przekonanie, że demony raz na zawsze odeszły w przeszłość wraz z określoną epoką czy pewnymi instytucjami społecznymi, jest niczym innym, jak tylko jeszcze jednym fortelem tych samych demonów, których istnienie podawane jest w wątpliwość. Jakie to więc demony?

Znikające zło


Wydaje się, że największym grzechem naszych czasów jest zanegowanie samego pojęcia grzechu wraz z towarzyszącymi mu pojęciami winy i kary. „Grzech nie jest przecież «pozytywny», deprymuje” [1] – pisze o tym zjawisku Joanna Petry-Mroczkowska. Skupianie się zaś wyłącznie na pozytywnych aspektach życia jest jednym z głównych postulatów współczesnej kultury i zarazem charakterystycznym przejawem jej infantylizacji, dorośli ludzie zachowują się bowiem całkiem jak małe dzieci, zamykające oczy po to, by „unicestwić” groźnego potwora. Do tego dochodzi inna typowa tendencja, a mianowicie skłonność do traktowania rzeczywistości, w tym także rzeczywistości religijnej, jak ogromnego supermarketu, z którego w swobodny sposób można wybierać dowolne towary.




Nic więc dziwnego, że powstający konglomerat rzadko ma cokolwiek wspólnego ze spójnością czy konsekwencją – dobrym przykładem może tu być postępowanie ludzi religijnie indyferentnych, którzy nie zrezygnują jednak z takich atrakcji, jak choinka czy bożonarodzeniowe prezenty, podobnie jak typowa współczesna panna młoda, której ślub wieńczy okres długotrwałej rozpusty, nie odmówi sobie przyjemności występowania w białej sukni. To, co kiedyś było nagrodą za wypełnienie obowiązku, dziś staje się jeszcze jednym „prawem”, które współczesny człowiek sam sobie przyznał, „prawem”, z którego korzystanie często nie przynosi jednak spodziewanego zadowolenia. Jak przysłowie uczy, kradzione nie tuczy, zaś dzisiejszy człowiek, mimo że tak stroniący od podejmowania jakiegokolwiek wysiłku i od stawiania sobie jakichkolwiek wymagań, wcale nie wydaje się szczęśliwy. Wręcz przeciwnie: „jest nerwowy, stale zaniepokojony i niepewny, czy «już się zrealizował»”.

Negowanie istnienia grzechu przybiera w dzisiejszych czasach rozmaite formy. Od wybiórczego traktowania zasad moralnych (na przykład pogląd, że „złem jest tylko to, co krzywdzi innych ludzi; jeśli swoim działaniem nie wyrządzam nikomu krzywdy, to z pewnością nie może być ono złe”), przez przerzucanie odpowiedzialności za własne czyny na okoliczności, sytuację czy wpływ innych osób, aż po jawne zanegowanie istnienia obiektywnego porządku moralnego, czyli relatywizm etyczny, głoszący, że zasady moralne są wyłącznie wytworem określonej epoki i jako takie podlegają zmianom, a także – będąc wytworem czysto ludzkim – mogą być przez człowieka dowolnie odrzucane bądź przyjmowane (znów jesteśmy w supermarkecie).



Selektywna moralność


Wybiórcze traktowanie zasad moralnych jest bardziej zanegowaniem grzeszności określonych czynów niż samego pojęcia grzechu. Łączy się z niezrozumieniem kryteriów wartościowania moralnego, przy czym kryteria obiektywne są często zastępowane subiektywnym odczuciem. Charakterystyczne dla naszych czasów indywidualizm i egocentryzm sprawiają, że za dobre uchodzi to, co jednostka odczuwa jako dobre dla niej samej, podczas gdy prawo moralne ma także – a może nawet przede wszystkim – za zadanie chronić gatunek ludzki. Dzisiejsze społeczeństwo stawia jednak w centrum jednostkę, nic więc dziwnego, że wielu ludziom trudno zrozumieć zakazy moralne, które nie tyle stoją na straży interesów jednostki, co chronią interesy gatunku – przykładem może być chociażby powszechne niezrozumienie zakazów z dziedziny etyki seksualnej.

Prawo moralne harmonijnie godzi dobro człowieka z dobrem ludzkości, we współczesnym świecie proporcja między dobrem jednostki a dobrem gatunku została jednak zaburzona, co skutkuje dezorientacją moralną wielu ludzi. Dzisiejszy człowiek ma często kłopot z udzieleniem odpowiedzi na pytanie o kryteria ocen moralnych. Zło powszechnie utożsamiane jest z krzywdą wyrządzoną jednostce lub też z agresją, mimo że ta ostatnia, podobnie jak wszystkie inne popędy, nie jest ze swej natury ani dobra, ani zła, może być co najwyżej dobrze lub źle użyta: „popędy spełniają też funkcje korzystne, nie chodzi więc o to, żeby je wyłączyć, ale by zintegrować w sposób uporządkowany”. Tego zintegrowania brakuje jednak tam, gdzie próbuje się wprowadzać porządek oparty na fałszywych założeniach.




Determinizm


Drugi z wymienionych sposobów negowania grzechu odwołuje się często do takich czy innych determinizmów, w których wiara „w dużej mierze «uwolniła» człowieka od odpowiedzialności za swoje czyny”. Najczęściej jest to wiara w determinującą rolę wychowania i atmosfery, w jakiej ono przebiega – wystarczy wspomnieć często przywoływany fakt, iż wszyscy sprawcy najcięższych przestępstw mieli ciężkie, naznaczone przemocą dzieciństwo. Nie negując oczywiście wpływu doznawanej w dzieciństwie przemocy na późniejszą skłonność do jej stosowania, trzeba jednak przypomnieć o wszystkich tych, którzy mimo traumatycznego dzieciństwa nie tylko nie zostali przestępcami, lecz jeśli chodzi o przestrzeganie zasad moralnych, mogą być niekiedy przykładem dla tych, których dzieciństwo upłynęło w spokojnych, dobrych warunkach. Czym wytłumaczyć ten fenomen, jeśli doznana we wczesnych latach życia przemoc naprawdę zmusza do dokonywania zbrodni?

Poza determinizmem społecznym poszukujący usprawiedliwień współczesny człowiek odwołuje się chętnie także do determinizmu biologicznego – pamiętam pewnego młodego człowieka, z zapałem godnym lepszej sprawy przekonującego adwersarzy, iż monogamiczne małżeństwo jest bezsensowną instytucją, albowiem człowiek nie jest „biologicznie” zdolny do dochowania wierności jednemu partnerowi. A jeśli to nawet prawda, to co? – chciałoby się powiedzieć. Człowieka nie da się przecież sprowadzić do czystej biologii, podobnie jak nie można go zredukować do tego, co społeczne. Człowiek jest „istotą biopsychospołeczną”, „trzy więc czynniki wpływają na kształtowanie się naszej osobowości: genetyczne, środowiskowe i czynnik wolnej woli (decyzji). Ten ostatni sprawia, że jesteśmy do pewnego stopnia odpowiedzialni za to, co z siebie zrobiliśmy [podkr. A.M.P.]. Forma naszej osobowości w pewnej mierze od nas samych zależy” (A. Kępiński, Psychopatie).




Wiara w determinizm sprawia, że „zamiast pojęcia «grzech» coraz częściej używa się terminów «błąd» i «choroba»”, zaś miejsce rachunku sumienia zajmuje psychoterapia. „Psychoterapeuta, utożsamiając się z pacjentem, zawsze staje po jego stronie (...). Nie zachęca ani do zmiany, ani do pracy nad charakterem”. Deterministyczna wizja człowieka jest wygodna, ponieważ pozwala zrzucić z siebie odpowiedzialność i pozbyć się poczucia winy, równocześnie jednak pozbawia ludzi godności i ich wyjątkowego w przyrodzie statusu istot obdarzonych wolnością.

Relatywizm etyczny


Selektywna moralność sprowadza się do arbitralnego wykreślenia pewnych czynów z listy grzechów, determinizm, nawet jeśli nie zaprzecza samemu istnieniu zła, neguje możliwość powstrzymania się od złych czynów, zaś relatywizm etyczny unieważnia kategorie moralne, podkreślając ich zmienność, zależność od miejsca i czasu, a także od czysto subiektywnego odczucia poszczególnych osób. Coś może być dobre dla jednego człowieka – głosi – nie będąc jednocześnie takim dla drugiego, jakieś zachowanie jest akceptowane w określonej epoce, w innej zaś uchodzi za moralnie naganne.




Tymczasem istnieje różnica między normą moralną, będącą rozpoznaniem obiektywnego interesu, obiektywnego dobra gatunku i jednostki, a normą społeczną, która nie zawsze musi być z tą pierwszą zgodna. Jeśli zaś chodzi o subiektywizm, to jest oczywiście prawdą, że ludzie różnią się pod względem subiektywnego odczuwania wartości, jednak subiektywne odczucie, że nie wolno zabijać, kraść czy cudzołożyć, nie jest takim samym subiektywnym odczuciem, jak przekonanie, że takie czyny są dozwolone. Tym, co je różni, jest fakt, że tylko to pierwsze jest zgodne z obiektywną prawdą. Oczywiście, trudno to zaakceptować ludziom, których „prawda” okazała się gorsza: relatywizm kryje w sobie „fałszywą tezę demokracji, która głosi «jestem tak dobry, jak i ty». Nie mówi tego pies bernardyn do pluszowej zabawki ani uczony do głupca, tylko zawsze ci, którzy czują, że są słabsi. Owo upieranie się skrywa bolesną, męczącą świadomość niższości, której nie chcemy uznać” .

Współczesny człowiek z uporem próbuje sobie wmówić, że do szczęścia wystarczy mu w zupełności to, co „lekkie, łatwe i przyjemne”, że najlepiej unikać jakiegokolwiek wysiłku i jakichkolwiek wyrzeczeń, że „możliwe jest stworzenie społeczeństwa, które nie wymagałoby cnót heroicznych”. Z charakterystycznym infantylizmem sądzi, że wystarczy zmienić nazwę: zło przestanie być złem, gdy przestaniemy tak o nim mówić, podobnie zniknie grzech wraz z oznaczającym go słowem. Tymczasem grzech nie znika, wręcz przeciwnie: pleni się w najlepsze, właśnie dlatego że ludzie nie potrafią go już nawet dostrzegać, trudno zaś leczyć chorobę, nie postawiwszy diagnozy, podobnie jak trudno jest się obronić, nie rozpoznawszy wroga.



Przypisy:
[1] Wszystkie cytaty, poza fragmentem zaczerpniętym z książki Antoniego Kępińskiego Psychopatie, pochodzą z pracy autorki Siedem grzechów głównych dzisiaj, Kraków 2004.