"To zadziwiające, że przyjęli za swoją religię swoich krzywdzicieli, powitali przesłanie chrześcijaństwa o kochającym, przebaczającym Bogu pomimo tego, że owo przesłanie rzadko było poświadczone przez życie tych, którzy twierdzili, że je wyznają. Te właśnie okoliczności, które miały podporządkować zniewolonych, ograniczyć i stłumić ich krzyk bólu, zostały użyte właśnie by wydobyć pieśni zwycięstwa. (...) Najbardziej srogie i przeciwne sytuacje zrodziły największe i najpotężniejsze pieśni. (...) śpiew nie tylko podtrzymywał lecz przynosił triumf dokładnie pośród najtrudniejszych okoliczności" - Gwendolin Sims Warren

BIBLIA - KSIĘGA WYCHODZENIA "Z ZIEMI EGIPSKIEJ, Z DOMU NIEWOLI"

Niewolnictwo pojawia się na kartach Starego Testamentu, nie miało być formą pomocy najbiedniejszym. Sprzedanie siebie czy rodziny było formą spłaty długów, jednakże w tzw. roku jubileuszowym wszystkie zaległości miały być umorzone, ludzie uwolnieni oraz obdarowani na drogę (Wyj 21,2-6).

Niewolnicy w Ameryce słyszeli głównie kazania oparte na wersecie "słudzy bądźcie posłuszni swoim panom" (Kol 3,22). Cała Biblia jest jednak księgą przesiąkniętą wolnością. Czytamy w niej o wyjściu z Egiptu, dziejach Mojżesza, Daniela i o niewoli babilońskiej, wreszcie o Chrystusie - wykupicielu ludzi. Niewolnicy przejęli ją jako swoją księgę. Oderwani od ziemi, domów i wolności w swych pieśniach wyrażali pokrewieństwo dusz z Izraelitami. Śpiewali: "Didn't my Lord deliver Daniel?" "Te pieśni spirituals dawały niewolnikom tożsamość, której okoliczności zewnętrzne zdawały się zadawać kłam: że są ludem wybranym przez Pana" - pisze Ken Curtis. Nawet pieśni najgłębszego smutku jak "Nobody Knows the Trouble I've Seen" kończą się niespodziewanie radosnym "Glory, Hallelujah!". "Wyobraźmy sobie afro-amerykańskich mężczyzn i kobiety, wyczerpanych ciężką niewolniczą pracą od świtu do zmierzchu, śpiewających aż poczują wracającą energię i radość - aż poczują życie!". (Gwendolin Sims Warren).

NADZIEJA I SEKRETNY KOD UCIŚNIONYCH

Niemożliwość mówienia wprost, aby zamaskować przesłanie, lecz też odkryć nieoczekiwane symboliczne możliwości znaczeń sprzyja poezji. Sama Biblia znakomicie nadaje się do kodowania. Wiele z pieśni spirituals oprócz dosłownej historii religijnie opowiedzianejsnuło inną. Lud Boży, czyli Izrael to niewolnicy. Mojżesz to wyzwoliciel, czasem Nat Turner, przywódca powstania niewolników. Egipt lub Babilon reprezentował Południe, a piekło oznaczało głębokie Południe. Faraon symbolizował właściciela niewolników. Rzeka Jordan była rozumiana jako rzeka Ohio lub inna pomiędzy stanami północnymi a południowymi. Może czerwone było skojarzone z Oceanem Atlantyckim. Dom, Kanaan czy Ziemia Obiecana oznaczać mogły: Afrykę, wolne stany lub Kanadę. Pociągi, rydwany, statek mówiły o ucieczce. Podobnie Jezus mógł oznaczać Chrystusa, ale też Harriet Tubman z Kolei Podziemnej.
PIEŚŃ JAKO SYGNAł

Kapitanowie statków niewolniczych nie zdawali sobie sprawy, że Afrykańczycy porozumiewali się przez pieśni, jak i przez rytmy. Konkretny rytm mógł być sygnałem do buntu. Wiedziano, że w Afryce posługiwano się bębnami do komunikacji, stąd wszelkie instrumenty perkusyjne zostały w pewnym momencie zakazane. Niewolnicy zaczęli wykonywać rytmy stopami na podłogach swoich chat lub poprzez taniec, posyłając wiadomości na sąsiednie plantacje. Także niektórych pieśni używano, by przekazać konkretny komunikat.

Woda

Tekst Stealing Away to Jesus mówił o ucieczce w ramiona Jezusa, lecz czasem także o łodzi, którą przemycano zbiegłych niewolników, oznaczanej jako Jezus. Podobnie w Roll, Jordan, Roll. Deep River mógł zawiadamiać o sekretnym spotkaniu nad rzeką. Wade in the Water to słynna pieśń, którą wykonywano podając ją z jednej plantacji na drugą by dać znać zbiegom, że ich ucieczka została odkryta. Tekst zachęcał do brodzenia w wodzie, w celu zmylenia pogoni i tropiących psów: "Wade in the water, wade in the water children. God's gonna trouble the water". Jednocześnie jest to pieśń, która wyraża wiarę w Boży cudowny ratunek i uzdrowienie, bo gdy Bóg wzburzał wodę w sadzawce Siloe, ci, którzy do niej wskakiwali, byli uleczani z chorób.

Kolej podziemna

Słynna Kolej Podziemna była organizacją przemycającą zbiegłych niewolników na północ, w rejon, gdzie nie było niewolnictwa. Prowadziła ich w większości przez rzekę Ohio lub linię Mason - Dixon, czasem aż do Kanady. Kiedy przygotowywano transport-ucieczkę, niewolnicy śpiewali lub nucili przez cały dzień: Git on Board Little Chillen lub The Gospel Train. Jedną z najbardziej znanych "konduktorów" była Harriet Tubman. Pieśnią, którą ona używała, by zachęcać niewolników do ucieczki, była Go Down Moses.

Motyw rydwanu

Rydwan jest częstym motywem w Negro Spirituals. Swing Low Sweet Chariot czy Ride in the Morning in the Chariot Lord należą do najbardziej znanych. Mógł wzywać do ucieczki i przygotowań. W Starym Testamencie rydwan pojawiał się głównie w dwóch kontekstach. Jeden to symbol pojazdu królewskiego - Bóg nadjeżdżał w rydwanie, a także posłał ognisty rydwan, by zabrać Eliasza do nieba (2 Krl 2,10-12). Rydwan jest też w ST zapowiedzią wojny. Turkot rydwanu jest tym, czym dla nas dźwięk nadlatujących bombowców lub nadjeżdżających czołgów (Iz 66,15, Jer 47, 2-3). W pieśniach spirituals pojawiają się te obydwa znaczenia - Bóg przyśle wybawienie swojemu ludowi , nadejdzie z gniewem, zabierze swoich z ziemi. Rydwan bywał również symbolem doraźnego ratunku -ucieczki z Ameryki do kraju ich wolności. Na wszystkich poziomach znaczenia pieśń służyła, by nieść pociechę i wzbudzać nadzieję.

***

Fragment książki "Kurs - Alef. Podróż w krainę gospel" wydanej nakładem Stowarzyszenia Gospel w październiku 2005.