Kiedyś zapytano Jana XXIII, czy wie, ile osób pracuje w Watykanie. Znany z poczucia humoru papież odpowiedział: „Nie wiem, ale nie sądzę, aby więcej niż połowa”. Dziś wydaje się, że odpowiedź byłaby inna. Spośród około 4 tys. zatrudnionych w państwie watykańskim z pewnością „więcej niż połowa” pracuje solidnie, zwłaszcza, że od 1999 r. obowiązują nowe zasady zatrudniania pracowników watykańskich.

Zdecydowaną większość spośród około 1000 mieszkańców Watykanu stanowią mężczyźni, głównie wyżsi duchowni pracujący w dykasteriach Kurii Rzymskiej. Obywatelstwo Watykanu posiada 557 osób, wśród nich 58 kardynałów, 293 duchownych pracujących w placówkach dyplomatycznych Stolicy Apostolskiej na wszystkich kontynentach, 61 innych duchownych, 101 członków korpusu Papieskiej Gwardii Szwajcarskiej i 43 świeckich pracujących w Watykanie. Na terenie Watykanu mieszka ok. 250 osób, które zachowują obywatelstwo kraju swego pochodzenia.

Świeccy pragnący podjąć pracę w Watykanie muszą mieć poniżej 35 lat, cieszyć się dobrym zdrowiem i niekaralnością i mieć za sobą odbytą już służbę wojskową. Nikt też nie zostanie zatrudniony bez rekomendacji swego proboszcza. Kiedy obejmują pracę, składają wyznanie wiary oraz przysięgają zachować tajemnice służbowe. Zabroniona jest nieusprawiedliwiona nieobecność, zajmowanie się w pracy zajęciem z nią niezwiązanym albo niewywiązywanie się z obowiązków. Świeccy pracownicy Watykanu nie mogą przyjmować prezentów, a w swoim życiu prywatnym muszą kierować się nauczaniem Kościoła. Oznacza to, że pracownikami Watykanu nie mogą być rozwodnicy, osoby które zawarły jedynie związek niesakramentalny itp. Zasadą jest też, że szeregowi pracownicy Watykanu nie udzielają wywiadów. Korzystają za to z dni wolnych, którymi są obok niedziel i ważniejszych świąt: rocznica wyboru papieża, jego imieniny, rocznica ustanowienia państwa watykańskiego, wspomnienie św. Józefa Robotnika, dni Triduum Paschalnego, poniedziałek i wtorek po Wielkanocy, wigilia i dwa dni po Bożym Narodzeniu, a także 3 dni z okazji święta Wniebowzięcia NMP. Mogą korzystać z dobrej opieki medycznej lekarzy wszystkich specjalności. W sklepach znajdujących się na terenie Watykanu zakupy są tańsze niż w Rzymie. Wszyscy mają prawo do 26 dni urlopu. Zgodnie z art.18 Nowej Ustawy Zasadniczej Państwa Watykańskiego, spory związane ze stosunkiem pracy między pracownikami państwa a administracją należą do kompetencji Biura Pracy Stolicy Apostolskiej.

Przepisy o zatrudnianiu z 1999 r. odnosiły się też do duchownych. Nowość polegała na tym, że księża w chwili podjęcia pracy nie powinni mieć więcej niż 45 lat. Oczywiście, zasada ta nie dotyczy wyższego duchowieństwa (kardynałów i biskupów) zajmujących kierownicze stanowiska w dykasteriach Kurii Rzymskiej.

Najwięcej świeckich pracowników watykańskich zatrudnionych jest w służbach porządkowo-remontowych (ok. 450), w muzeach watykańskich (ok. 350) oraz w służbie zdrowia (ponad 100). Ich dzieci chodzą do szkół poza murami.

Bez więźnia Watykanu

Dzisiejsze państwo watykańskie – Stato della Cittá del Vaticano – leży na powierzchni zaledwie 44 hektarów. Obecny jego kształt wynika z ustaleń Traktatów Laterańskich podpisanych 11 lutego 1929 r. przez reprezentującego papieża Piusa XI kard. Pietro de Gaspariego oraz ówczesnego premiera Włoch Benito Mussoliniego reprezentującego króla Wiktora Emanuela III. Regulowały one status prawny papieża w Rzymie, stosunki Stolicy Apostolskiej z państwem włoskim oraz relacje finansowe między obu stronami. Pius XI chciał zakończyć – swój, a także swoich następców – status „więźnia” Watykanu. Mianem takim określali się papieże po tym, gdy w listopadzie 1870 r. wojska Italii zajęły Rzym i do powstającego Królestwa Włoch włączyły – wbrew woli papieża Piusa IX – pozostałości Państwa Kościelnego. Dzięki Traktatowi z 1929 r. Stolica Apostolska „posiada prawo własności oraz sprawuje wyłączną i absolutną władzę oraz niezawisłą jurysdykcję” w stosunku do państwa watykańskiego. Uznaje też istnienie państwa włoskiego ze stolicą w Rzymie. Jan Paweł II tak oceniał utworzenie państwa-miasta watykańskiego z perspektywy pół wieku: „Przywrócona została w ten sposób papieżowi i jego organom kierownictwa apostolskiego pełna i widzialna niezależność wobec Italii i wszystkich narodów świata, ażeby coraz bardziej wolna, bezstronna, ponadnarodowa mogła być i okazywać się działalność nauczycielska i pasterska, będąca obowiązkiem Następcy Piotra w odniesieniu do wszystkich wiernych” (11 lutego 1979 r.)

Konstytucja, flaga, hymn

Ten wątek niezależności podjęty został także w obecnie obowiązującej ustawie zasadniczej, czyli Konstytucji państwa watykańskiego podpisanej 26 listopada 2000 r. przez Jana Pawła II. W jej preambule podkreślono, że państwo watykańskie „istnieje jako skuteczna rękojmia wolności Stolicy Apostolskiej oraz jako środek zabezpieczający realną i widzialną niezależność Biskupa Rzymu, sprawującego swą misję w świecie”.

Wspomniana Konstytucja liczy zaledwie 20 artykułów i z pewnością należy do najkrótszych na świecie (obowiązująca w Polsce liczy 243 artykuły). Uwzględnia różne modyfikacje ustawy z 1929 r. które zostały wprowadzane od czasu pontyfikatu Piusa XII. Według niej, Ojciec Święty, władca państwa watykańskiego, posiada pełnię władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Dla papieża też zastrzeżone jest reprezentowanie państwa watykańskiego w relacjach międzynarodowych, a tę funkcję sprawuje on za pośrednictwem Sekretariatu Stanu. Władza ustawodawcza sprawowana jest przez Papieską Komisję ds. Państwa Watykańskiego. Władza wykonawcza należy do kardynała przewodniczącego tejże komisji. Konstytucja wskazuje na szczególną rolę Sekretariatu Stanu, który nie tylko reprezentuje państwo watykańskie wobec innych państw i innych podmiotów prawa międzynarodowego, ale także pośredniczy też w ich kontaktach z papieżem, związanych z prezentacją projektów ustaw oraz budżetu i bilansu.

Jak przystało na suwerenne państwo, Watykan ma własną flagę i hymn. Flaga państwa watykańskiego składa się z dwóch pól podzielonych pionowo, z których jedno, przylegające do masztu, jest barwy żółtej, zaś na drugim, barwy białej, umieszczone są tiara i klucze.

Hymnem państwa watykańskiego jest „Marsz papieski” skomponowany przez francuskiego kompozytora operowego Charles'a Gounoda (1818–1893). Po raz pierwszy hymn wykonany został 11 kwietnia 1869 roku na placu św. Piotra, podczas obchodów złotego jubileuszu kapłaństwa papieża Piusa IX. „Marsz papieski” nie od razu został oficjalnym hymnem państwowym. Jeszcze przez ponad 80 lat obowiązywał hymn powstały w 1857 r. i skomponowany przez Vittorino Hallmayra, dyrygenta jednego z pułków piechoty austriackiej, stacjonujących we Włoszech. Dopiero przed Rokiem Świętym 1950 Pius XII nakazał zastąpić dotychczasowy hymn „Marszem papieskim” Gounoda.

Hymn państwa watykańskiego odgrywany jest zawsze przez orkiestrę włoskich sił zbrojnych przed papieskim błogosławieństwem „Urbi et Orbi” w Boże Narodzenie i Wielkanoc. Wysłuchać go można także podczas powitania Ojca Świętego w czasie zagranicznych pielgrzymek oraz podczas powitania nuncjusza apostolskiego w kraju, w którym rozpoczyna on misję dyplomatyczną i pasterską. Choć wykonywany jest zazwyczaj przez orkiestrę, istnieje do niego tekst pieśni w języku włoskim, ułożony przez dawnego organistę Bazyliki św. Piotra ks. prał. Antonio Allegra. Inny tekst, inspirujący się biblijnymi wersetami mówiącymi o św. Piotrze, napisał w języku łacińskim ks. Antonio Lavagna. Po raz pierwszy wykonany został w watykańskiej Auli Pawła VI przez chór radia niemieckiego z Lipska 16 października 1993 roku, z okazji 15-lecia pontyfikatu Jana Pawła II.

Z punktu widzenia prawa międzynarodowego terytorium państwa watykańskiego uważane jest za neutralne i nienaruszalne i podlega ochronie, jaka przysługuje w myśl konwencji haskiej z 14 maja 1954 r. w wypadku konfliktów zbrojnych obiektom mającym wartość kulturową. Nad jego przestrzenią powietrzną zakazane są loty samolotów.

Najważniejsze urzędy

Najważniejszą instytucją, która wspiera Ojca Świętego w jego codziennym posługiwaniu, a także służy całemu Kościołowi powszechnemu, jest Kuria Rzymska. Składa się z Sekretariatu Stanu, 9 kongregacji, 3 trybunałów, 11 papieskich rad, 3 urzędów i 2 innych dykasterii.

Sekretarz stanu porównywany jest najczęściej do premiera. Obecnie jest nim kard. Tarcisio Bertone, salezjanin, wcześniej sekretarz Kongregacji Nauki Wiary i arcybiskup Genui. Sekretarz Stanu najściślej współdziała z Ojcem Świętym w sprawowaniu jego posługi. Jako główny współpracownik papieża w dziele kierowania Kościołem powszechnym, jest uważany za najwyższego przedstawiciela Stolicy Apostolskiej na arenie dyplomatycznej i politycznej, który w określonych okolicznościach reprezentuje osobę samego papieża. Sekretariat Stanu ma dwie sekcje: Spraw Ogólnych i ds. Relacji z Państwami, do której włączona została Rada Publicznych Spraw Kościoła. Na czele Sekretariatu Stanu stoi kardynał, który przyjmuje tytuł Sekretarza Stanu. Sekcja Spraw Ogólnych zajmuje się sprawami związanymi z bieżącą działalnością Ojca Świętego, zarówno w tym, co dotyczy kierowania Kościołem powszechnym, jak i kontaktów z dykasteriami Kurii Rzymskiej. Redaguje dokumenty, których opracowanie powierza jej Ojciec Święty, wykonuje akty urzędowe związane z nominacjami w Kurii Rzymskiej. Określa funkcje i kieruje działalnością przedstawicieli Stolicy Apostolskiej, zwłaszcza w odniesieniu do Kościołów lokalnych. Zajmuje się wszystkim, co dotyczy ambasad przy Stolicy Apostolskiej. Czuwa nad działalnością oficjalnych środków przekazu Stolicy Apostolskiej, przygotowuje do publikacji najważniejsze oficjalne wydawnictwa Acta Apostolicae Sedis i Annuario Pontificio.

Zadaniem Sekcji ds. Relacji z Państwami jest prowadzenie spraw, które wymagają kontaktów z rządami państw, jest więc odpowiednikiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

Obok Sekretariatu Stanu najważniejszymi spośród dykasterii (porównywanych czasem do ministerstw) są Kongregacja Nauki Wiary i Kongregacja ds. Ewangelizacji Narodów. Pierwsza zajmuje się wszystkimi sprawami, które dotyczą nauki wiary i obyczajów, bada nowe doktryny i opinie, odrzuca doktryny sprzeczne z zasadami wiary, bada i ocenia przedstawione książki pod kątem ich zgodności z nauką katolicką. Z woli Jana Pawła II przez wiele lat (1981–2005) na jej czele stał kard. Joseph Ratzinger, od 19 kwietnia 2005 Ojciec Święty Benedykt XVI. Aktualnie jej prefektem jest 71-letni kardynał William Joseph Levada, Amerykanin, b. arcybiskup Portland i San Francisco.

Kongregacji ds. Ewangelizacji Narodów która zajmuje się misyjną działalnością Kościoła podlegają diecezje, biskupi, seminaria duchowne na terenach misyjnych. Od lipca 2006 r. jej prefektem jest pochodzący z Indii 71-letni kard. Ivan Dias, b. arcybiskup Bombaju.

Wśród wielu ważnych watykańskich instytucji na szczególną uwagę zasługuje Radio Watykańskie.

Służby mundurowe

Jedną z najstarszych instytucji watykańskich jest Gwardia Papieska powstała w 1506 r. za pontyfikatu papieża Juliusza II. 6 maja 1527 r. podczas niszczenia Rzymu przez wojska cesarza Karola V 147 gwardzistów poległo, ochraniając papieża Klemensa VII i umożliwiając mu schronienie na Zamku Świętego Anioła. Od wielu lat w rocznicę ich śmierci nowi rekruci składają ślubowanie. Aktualnie w służbie Stolicy Apostolskiej jest 110 gwardzistów, wszyscy pochodzą ze Szwajcarii.

Stolica Apostolska ma własny Korpus Żandarmerii Państwa Watykańskiego, który troszczy się o bezpieczeństwo osób znajdujących się na terenie Państwa Watykańskiego i ich mienia oraz pełni też funkcję policji drogowej. Ważną rolę pełnią też watykańscy strażacy. Ich pierwszy oddział został utworzony już w 1810 r. I choć od ponad 100 lat nie zanotowano tu pożaru, dbają nie tylko o przestrzeganie przepisów pożarowych, ale też kontrolują codziennie bazylikę św. Piotra sprawdzając czy ktoś nie ukrył jakiegoś niebezpiecznego ładunku. Z koszarami kilkunastu strażaków połączone są systemy alarmowe znajdujące się w muzeach papieskich i w innych instytucjach, jak np. w Tajnym Archiwum Watykańskim czy Bibliotece Apostolskiej. Częstym zajęciem strażaków watykańskich jest ściąganie ze zwieńczenia kolumnady wokół placu św. Piotra... kotów!

Media i nie tylko

Nino Lo Bello, b. korespondent New York Herald Tribune we Włoszech, w swojej książce „Watykan bez tajemnic i ciekawostki o papieżach” (wyd. polskie Verbinum 1999) opowiada następującą anegdotę: „Pewnego razu jeden z pracowników na Kremlu wszedł do biura Leonida Breżniewa z igłą i nitką, aby przyszyć Breżniewowi guzik do spodni. Zupełnie zaskoczony radziecki przywódca zapytał, skąd wie o urwanym guziku, na co ten odpowiedział: „Właśnie mówili o tym w Radiu Watykańskim”. – Odkładając żarty na bok, anegdota ta dowodzi światowej reputacji, jaką wyrobiło sobie Radio Watykańskie – pisze Lo Bello.

Rzeczywiście, papieska rozgłośnia prowadzona przez jezuitów znana jest z szybkiej i solidnej informacji. Jej działalność zainaugurował 12 lutego 1931 r. papież Pius XI. W 7 lat później zaczęła działać Sekcja Polska. W 1983 r. zainaugurowana została praca Watykańskiego Centrum Telewizyjnego, a w Wielkanoc 1997 Stolica Apostolska uruchomiła swoją stronę (http://www.vatican.va )w Internecie, na której znaleźć można wiele cennych informacji dotyczących papieża, urzędów Kurii Rzymskiej.

Nie sposób nie wspomnieć o watykańskim dzienniku „L’Osservatore Romano” ukazującym się od 1 lipca 1861 r. i jego comiesięcznym wydaniu polskim. Żadne z polskich pism tak nie przybliżyło Polakom posługi Jana Pawła II i Benedykta XVI jak to czasopismo.

Na całym świecie cenione są przez filatelistów znaczki wydawane przez Pocztę Watykańską. Pierwsze dziewięć z nich ukazało się w 1851 r. jeszcze w Państwie Kościelnym – przedstawiały skrzyżowane klucze i górującą nad nimi tiarę oraz napis: Franco Bollo Postale. Dużo wspaniałych walorów ukazało się podczas pontyfikatu Jana Pawła II. Szczególnie cenna była seria wydana z okazji 25-lecia jego obecności na Watykanie. Na 25 znaczkach przedstawiono najważniejsze wydarzenia najdłuższego w XX w. pontyfikatu, w tym zamach na papieża, wizytę w rzymskiej synagodze czy papieża podczas wizyty na Kubie. Cenione przez kolekcjonerów na świecie są też wybijane od XV w. medale i – mające jeszcze starsze, bo sięgające pierwszych wieków chrześcijaństwa tradycje – monety watykańskie. Każdego roku wybijane są w państwie watykańskim monety z podobizną aktualnego papieża. Od wielu lat na mocy traktatów laterańskich Watykan ma wspólną z Włochami walutę – przedtem lir, od 2002 r. – euro.

Chociaż na terenie Watykanu nie ma zakładu fryzjerskiego, pralni, szkół, zakładu oczyszczania miasta czy szpitala, jest jednak istniejąca od XIX w. popularna także wśród pielgrzymów apteka prowadzona przez bonifratrów, także polskich.

Watykan ma także bazę samochodową składającą się z ok. 100 aut, która służy głównie kurialistom. Sam papież jeździ po pl. św. Piotra papamobilem, ale podczas dłuższych przejazdów – np. do rzymskich parafii – mercedesem. Samochód, którym porusza się papież, nosi numer rejestracyjny S.C.V. 1.

Nie wszyscy papieże chętnie korzystali z samochodu. W 1909 r. ówczesny arcybiskup Nowego Jorku John Marphy Farley podarował Piusowi X samochód Itala 20/30. Niestety, papież Sarto nigdy nie skorzystał z tego nowego wówczas wynalazku.

Motoryzacja dotarła do Watykanu na dobre blisko 20 lat później, gdy 4 pierwsze fiaty wyparły konne dyliżanse i gdy w 1928 r. zlikwidowano ostatnie stajnie. Miłośnikiem samochodów był papież Pius XI (1922–1939) który w garażach trzymał aż 16 samochodów, z których 3 były kabrioletami.

Prawie jedną trzecią terytorium Watykanu (13 ha powierzchni) zajmują Ogrody Watykańskie. Najstarsza o nich wzmianka pochodzi z XIII w. z czasów pontyfikatu Mikołaja III (1277–1280). Przeżywały różne koleje losu, zwłaszcza podczas niewoli awiniońskiej, gdy papieże przebywali poza Watykanem. Niemal każdy z papieży ma swój udział w ich dzisiejszym pięknie.

Hymn Stolicy Apostolskiej

O, Rzymie szczęśliwy, Rzymie dostojny!
Jesteś stolicą Piotra,
który w Rzymie przelał krew,
Piotra, któremu dane zostały
klucze Królestwa Niebieskiego.
Ojcze Święty, Ty jesteś Następcą Piotra;
Ty jesteś nauczycielem
i utwierdzasz swoich braci;
Tyś Sługą sług Bożych,
rybakiem ludzi, pasterzem owczarni,
Ty wiążesz niebo z ziemią.
Ojcze Święty, Ty jesteś
Wikariuszem Chrystusa na ziemi,
skałą wśród wzburzonych wód,
strażnikiem jedności,
czujnym obrońcą wolności;
do ciebie należy władza.
Ty, Ojcze Święty, jesteś mocną skałą,
a na tej skale zbudowany jest Kościół Boży.
O, Rzymie szczęśliwy, Rzymie dostojny.

Watykan w liczbach

Powierzchnia - 44 ha
Ludność – 1000 mieszkańców, w tym 557 posiadających obywatelstwo watykańskie
Członkowie Gwardii Szwajcarskiej – 110
Samochody służbowe – około 100
Powierzchnia Ogrodów Watykańskich – 13 ha

Kongregacje, trybunały i rady

Stolica Apostolska ma 3 Trybunały