Sprawiedliwość w Piśmie Świętym jest pojęciem bardzo bogatym i należy do najważniejszych wymiarów rzeczywistości religijnej. Wyrażają ją przede wszystkim dwa hebrajskie rdzenie cdq i špt, od których pochodzą dwa kluczowe rzeczowniki: cedaqa^h i mišpat. W starożytnym przekładzie greckim Biblii Hebrajskiej, Septuagincie, odpowiada im termin dikaiosyne, który został następnie przejęty przez autorów Nowego Testamentu. Obydwa hebrajskie określenia stoją bardzo blisko siebie i w pierwszej kolejności odnoszą się do Boga:

              Prawo i sprawiedliwośćpodstawą Twego tronu;

              łaskawość i wierność idą przed Tobą. (Ps 89,14)

              Pan miłuje prawo i sprawiedliwość,

              ziemia jest pełna jego łaski. (Ps 33,5)

Psalmista, zapowiadając zbliżającą się interwencję Boga na korzyść swojego ludu, wypowiada słowa, które świadczą o tym, iż sprawiedliwość nie jest jakimś osamotnionym abstraktem, lecz ma swoje źródło w Bogu wraz z innymi wymienianymi przez autora przymiotami:

Łaskawośći wierność spotkają się z sobą, ucałują się sprawiedliwość i pokój. Wierność z ziemi wyrośnie, a sprawiedliwość wychyli się z nieba. (Ps 86,11-12)

W cytowanych wersetach autor zestawia cztery elementy, które często występują ze sobą w parach, bądź większych grupach: są nimi hesed (łaskawość, życzliwość), emet (wierność, trwałość), cedaka^h (sprawiedliwość) orazšalom (pokój).

Sprawiedliwość jest w tym tekście szczególnie blisko pokoju i nie jest to wcale przypadek odosobniony. Iz 32,16n mówi o podobnej wzajemnej więzi między tymi przymiotami, tak jakby były one owocem siebie nawzajem:

Na pustyni osiądzie prawo, a sprawiedliwość zamieszka w sadzie. Dziełem sprawiedliwości będzie pokój, a owocem prawa – wieczyste bezpieczeństwo. (Iz 32,16-17)

1. Sprawiedliwość i pokój w Starym Testamencie

Pokój (šalom)pojawia się w Biblii Hebrajskiej ponad 260 razy, (eirene) w Nowym Testamencie występujeponad 90 razy. Sens šalom jest wielowymiarowy – od całości, ładu, równowagi, pokoju, wybawienia, do nawet materialnego powodzenia. Termin ten oznacza także stan niewinności od grzechu (Rdz 44,17; 1 Krl 5,19). Šalomjest darem, ale jego obecność w życiu człowieka zależy od ludzkiej odpowiedzi na wezwanie Boga do życia zgodnego porządkiem stworzenia. Ów moralny ład zakłada m.in. sprawiedliwość i prawość.

Terminologia dotycząca sprawiedliwości w całym Piśmie Świętym obejmuje około 1000 użyć. Liczba ta świadczy najlepiej o wadze sprawiedliwości w Biblii. Sprawiedliwość odnosi się do natury Boga, która ma swój wymiar moralny (Ps 33,5; 89,14). Jako miszpatpojawia się często w towarzystwie niemalże swego synonimu cedaka^h(Ps 72,1-2; Prz 2,9; 8,20; Iz 5,7b; 32,16; 33,5-6; 54,13-14; 60,17b) i pokoju (šalomPs 72,7; Iz 32,16-17; 54,13-14; 59,8.12; 60,17; por. Ps 85,10b i Iz 60,17). Jednakże hebrajskie miszpatdalekie jest od powszechnego rozumienia sprawiedliwości w świecie greckim, w którym sprawiedliwie często oznaczało po równo. Biblia Hebrajska wielokrotnie uzupełnia miszpat o współczucie i miłosierdzie. W świecie sprawiedliwym potrzeby ubogich, wdów i sierot muszą zostać zaspokojone (Ps 72,4.12-14; 146,6b-9), zaś akty miłosierdzia wobec ubogich są według autorów natchnionych rezultatem autentycznej bojaźni Pana (Pwt 10,10-20; por. Kpł 25,17.35-43; 19,14.32; Iz 33,5-6). Właśnie dlatego, w szerszym kontekście życia religijnego Izraela, poszanowanie sprawiedliwości uznawano za warunek udziału w darze ziemi obiecanej (Pwt 16,20).

Powiązana z pokojem sprawiedliwość staje się jedną z wielu dróg osiągnięcia Bożego ładu (šalom). Przez sprawiedliwość, miłość i wierność, wspomagane łaską, człowiek wchodzi w przestrzeń Bożego pokoju. On jest niejako pierwszym celem, podczas gdy sprawiedliwość jest środkiem. Jednocześnie osiągnięcie harmonii z Bogiem, czyli šalom, zapewnia dalsze, ostateczne już dary Boże: zbawienie i królestwo Boże.

Zadaniem ludu Bożego, zapowiadanym w starotestamentowych księgach prorockich (Mi 6,8; Iz 2,1-4), jest nauka działania sprawiedliwego. O tym samym mówi również Księga Powtórzonego Prawa16,20: „Za sprawiedliwością, za sprawiedliwością podążaj, abyś żył i posiadł ziemię...”.

Fundamentem prawości i sprawiedliwości w Starym Testamencie jest sam Bóg, który zawarł z ludem Przymierze i przykazał mu Torę (Prawo). Na jego podstawie każdy Izraelita, przestrzegając przykazań, wchodzi w przestrzeń sprawiedliwości i prawdy, a dzięki nim doświadcza pokoju, który prowadzi go ku ostatecznym wydarzeniom zbawczym. W ten sposób sprawiedliwość jawi się jako jeden z wielu elementów, bez których osiągnięcie szczęścia wiecznego jest niemożliwe.

Literatura prorocka przynosi bardzo konkretne, doczesne rozumienie sprawiedliwości. Bóg, będąc Bogiem wszystkich, ujmuje się zwłaszcza za ubogimi, którzy znikąd nie mają pomocy. Sprawiedliość Boża dotyka więc pozytywnie przede wszystkim uciśnionych. Mocni zaś muszą poddać się jej skutkom albo ponieść negatywne konsekwencje swojego nieposłuszeństwa. Prorok Amos, który nie bez racji uważany jest za proroka Bożej sprawiedliwości, wzywa Izraelitów w państwie północnym:

Niech sprawiedliwość wystąpi jak woda z brzegów i prawość jak potok niewysychający wyleje ! (Am 5,24)

 

 

Nieco później, w królestwie południowym, prorok Micheasz wypowiada słowa, które stały się uniwersalną zasadą ludzkiego postępowania:

Powiedziano ci, człowiecze, co jest dobre. I czegoż żąda Pan od ciebie, jeśli nie pełnienia sprawiedliwości, umiłowania życzliwości i pokornego obcowania z Bogiem twoim? (Mi 6,8)

W dramatycznej sytuacji mieszkańców królestwa Judy prorok Izajasz stara się zwrócić uwagę swoich pobratymców na niebezpieczeństwo rezygnacji ze sprawiedliwości, wykorzystując w tym celu obraz winnicy i posługując się hebrajską grą słów:

Pan oczekiwał prawości (mišpat),       i sprawiedliwości (cedaqa^h),

a oto rozlew krwi (mispah),                a oto krzyk grozy (ce‘aqa^h). (Iz 5,7b)

Prorocy niestrudzenie stawiają swym słuchaczom przed oczy sieroty i wdowy, wszelkiego rodzaju nadużycia sądowe i handlowe. Zamiast zajmować się teoretycznymi rozważaniami o sprawiedliwości, usiłują wstrząsnąć ludzkim sumieniem przez skonfrontowanie sumienia słuchacza z oczywistym łamaniem zasady sprawiedliwości. Każdy przypadek grzechu przeciwko sprawiedliwości jest dla nich tragedią, w której dokonuje się nie tylko ludzkie nieszczęście, ale przede wszystkim profanacja Bożego ładu. Tymczasem według przedstawicieli profetyzmu izraelskiego tylko Boża harmonia gwarantuje człowiekowi bezpieczną egzystencję na ziemi, czyli przyszłość i pokój.

W podobnym duchu rozwija się w Piśmie Świętym tradycja deuteronomistyczna. Instytucje roku jubileuszowego i szabatu były rodzajem zabezpieczenia Bożej sprawiedliwości i pokoju na ziemi. Szabat umożliwiał odpoczynek nie tylko pobożnym Izraelitom, ale i ich sługom (Pwt 5,12-14). Szabatowy rok pozwalał niewolnikom hebrajskiego pochodzenia na swobodę w wyborze nowego pana (Wj 21,1-6) i był czasem anulowania długów (Pwt 15,1-6). W imię tej samej zasady sprawiedliwości w świętowanie roku jubileuszowego wpisany był nakaz zwrócenia ziemi prawowitemu właścicielowi, która była znakiem i gwarantem więzi z Bogiem (Kpł 25,10; por. 1Sm 26,19). Prawo Mojżeszowe wielokrotnie podkreślało konieczność ochrony sierot, wdów i obcych żyjących pośród Izraela (Wj 22,21-24; 23,9-11; Kpł 19,9-10; 25,25-28.35-55; Pwt 15,4-11; 23,25-26; 24,19-22).

2. Nowy Testament o sprawiedliwości i pokoju

Najważniejsze przesłania Jesusa, czyli ogłaszanie nadejścia Królestwa Bożego i wezwanie ludzi do nawrócenia, wiążą się bezpośrednio z ideą Bożej sprawiedliwości. Nadejście Królestwa oznacza bowiem nadejście eschatologicznego šalom. Chrystus staje się pokojem dla wierzących (Ef 2,14), a dzięki wierze w Niego, każdy człowiek otrzymuje usprawiedliwienie. Nowy Testament odmienia rdzeń dik-we wszelkich możliwych formach. Od rzeczownika dikaiosyne, poprzez liczne formy przymiotnikowe (dikaios), aż po różnorodne użycia czasownika dikaioō. Podobnie jak w Starym Testamencie, także i w Nowym liczne są przypadki związku sprawiedliwości i pokoju.

Na wzór tradycji starotestamentowych chrześcijanie wezwani są do roztoczenia opieki nad sierotami i wdowami (Jk 1,27), a troska o chorych stanowi ważną część działalności apostolskiej (Ga 2,8; Dz 21). Księgą, która w szczególny sposób dotyka tematyki sprawiedliwości, jest Ewangelia św. Mateusza, gdzie termin dikaiosynepojawia się siedem razy, z tym, że szczególnie dużo przypadków użycia tego słowa dotyczy tzw. Kazania na Górze (3,15; 5,5.10.20; 6,1.33; 21,32). Kluczowym tekstem pierwszej Ewangelii jest Mt 5,20, w którym Jezus zachęca swoich uczniów do „większej sprawiedliwości”. Zachętę poprzedzają dwa z ośmiu błogosławieństw, które również wspominają o sprawiedliwości. W pierwszym przypadku łaknącym zapowiada się stan nasycenia (Mt 5,6), a w drugim cierpiący dla sprawiedliwości okazują się spadkobiercami Królestwa Bożego (Mt 5,10). Ten ostatni fragment najmocniej wiąże ideę sprawiedliwości z tematem pokoju, ponieważ poprzedzające go błogosławieństwo mówi o ludziach zaprowadzających pokój (w. 9). Sprawiedliwość według pierwszego ewangelisty oznacza postępowanie zgodne z wolą Bożą, czyli życie według Bożych przykazań i Bożego Prawa. W pełni zrealizowana idea sprawiedliwości prowadziła do autentycznej świętości. W życiu każdego ucznia Chrystusa miała ona konkretny, praktyczny wymiar w postaci postu, jałmużny i modlitwy, ale jej realizacja nie mogła polegać jedynie na czysto zewnętrznych praktykach (Mt 6,1n). Dotychczasowe zobowiązania dekalogu, przełożone przez Jezusa na ewangeliczną sprawiedliwość, zostają zdecydowanie pogłębione (Mt 5,21-48) i zradykalizowane, a szukanie Królestwa Bożego i jego sprawiedliwości staje się pierwszym zadaniem chrześcijanina (Mt 6,33).

Św. Paweł, opisując naturę Królestwa Bożego w Liście do Rzymian, wymienia w jednym szeregu sprawiedliwość, pokój i radość, odnosząc je jednoznacznie do Ducha Świętego (Rz 14,17). Ukazuje w ten sposób głęboką więź między tymi trzema darami, które jednocześnie cechują postawę dojrzałego chrześcijanina. W podobnym duchu wypowiada się także, kierując zachętę do swego umiłowanego ucznia, Tymoteusza (2 Tm 2,22). Unikając pożądliwości i kłótliwości, ma on podążać za sprawiedliwością, wiarą, miłością i pokojem. Autor listu jest przekonany, że tylko w ten sposób można wiernie służyć Bogu. Powiązanie idei sprawiedliwości i pokoju jest też bardzo dobrze widoczne w Liście św. Jakuba (3,17n). Według Apostoła, Boży dar mądrości udziela przyjmującemu go człowiekowi zdolności do zachowania czystości i szeroko pojętej życzliwości. Dzięki niej uczeń Chrystusa wprowadza na świat „owoc sprawiedliwości”, który jest zasiewany w pokoju, czyli poprzez czynienie pokoju. Autor listu wyjaśnia swą myśl poprzez opis zachowań negatywnych (Jk 4). Należą do nich żądze, zazdrość, kłótnie i wyniosłość. Wszystko, co pochodzi z „góry”, owocuje postawą zgodną z wolą Bożą, która ostatecznie przynosi pokój. Nieprzyjęcie daru Bożego rodzi zaś wojny i kłótnie, wywołane żądzami zdobywającymi ludzkie serca. Jk 3,18 odwołuje się do pokoju dwukrotnie. Najpierw w sensie instrumentalnym – pokój jest w tym wypadku środkiem do osiągnięcia sprawiedliwości, a następnie sposobem jej zaprowadzenia. Autor z pewnością odwołuje się w tym miejscu do cytowanych wcześniej Ps 85,10 i 89,14.

***

Tematyka sprawiedliwości w Piśmie Świętym z pewnością wykracza poza ramy tego krótkiego eseju. Naszkicowany wyżej obraz pozwala jednak czytelnikowi na uświadomienie sobie, jak bardzo Boża sprawiedliwość jest tylko jednym z wielu Bożych przymiotów/darów, bez których te ostateczne – zbawienie człowieka i szczęście wieczne nie byłyby osiągalne.