O zmienności autorytetu

Wprowadzenie

Termin autorytet jest aktualnie bardzo często używany w codziennych rozmowach czy debatach społecznych. Zainteresowanie społeczne zagadnieniami związanymi z autorytetem ma swoje źródło w psychicznej kondycji współczesnego człowieka. Zagubiony w nadmiarze często sprzecznych informacji, z trudnością odróżniający prawdę od fałszu, manipulowany przez media, czuje się zagrożony. Jego potrzeba bezpieczeństwa, która – jak mówi A. Maslow (1978) – przewyższa wszystkie inne w rozwoju, została naruszona. Zaspokajanie potrzeby bezpieczeństwa wiąże się z doznawaniem ochrony przed zagrożeniem, z wolnością od lęku, z doznawaniem opieki, oparcia, protekcji, ładu, z poczuciem przestrzegania praw i posiadania silnego protektora. Wymienione składowe potrzeby bezpieczeństwa często nie są realizowane w życiu współczesnego człowieka. Pewnym sposobem na zaspokojenie odczuwanej potrzeby bezpieczeństwa jest znalezienie mocnego oparcia. Funkcję takiego oparcia wydaje się dobrze pełnić autorytet.

Można zatem przyjąć, że remedium na niekomfortową sytuację człowieka współczesnego może stać się posiadanie autorytetu. Powstaje jednak pytanie: czy łatwo znaleźć autorytet? Analiza faktów społecznych skłania do negatywnej odpowiedzi na to pytanie. Zapotrzebowaniu na autorytety nie odpowiada, mówiąc językiem marketingowym, ich podaż. Jakie są tego uwarunkowania, spróbuję wyjaśnić stawiając tezę o zmienności autorytetu w ontogenezie.

Istota autorytetu

Nasze rozważania zaczniemy od zastanowienia się nad istotą autorytetu. Sam termin pochodzi z łaciny (auctoritas) i ma kilka znaczeń (Jougan 1948): przykład, wzór godny naśladowania; powaga, poważanie, znaczenie wśród otoczenia; wiarygodność czyli zasługiwanie na zaufanie, rzetelność; rada, drogowskaz; wola czyli świadome i celowe podejmowanie działań w celu realizacji pewnych zadań, rozkaz; ocena, opinia; upoważnienie, pełnomocnictwo.

W języku polskim autorytet oznacza „ogólnie uznaną czyjąś powagę, wpływ, znaczenie”; lub „człowieka, instytucję, doktrynę cieszącą się w jakiejś dziedzinie lub w opinii pewnych ludzi szczególnym uznaniem, poważaniem” (Słownik języka polskiego pod red. M. Szymczaka, 1978). Słowa bliskoznaczne, które pozwalają na wyznaczenie pola znaczeniowego terminu autorytet, to: mir, poważanie, posłuch, znaczenie, ale także popularność, rozgłos, miłość.

Autorytet ujawnia się w relacji z innymi, jest wynikiem interakcji (Żebrowska, Łuczyńska 1969; Badura 1981) i wyraża się jednocześnie w wywieraniu wpływu na kogoś oraz w uznawaniu kogoś i podporządkowaniu się komuś. Jedynie w przypadku takiej dwustronnej relacji można mówić o autorytecie. Autorytet wymaga zatem współdziałania nosiciela autorytetu z jego odbiorcami.

Wyznaczając obszar zagadnień związanych z autorytetem, zwracam uwagę na jego relacyjny charakter: autorytet ujawnia się zawsze w kontaktach z kimś/czymś. Zatem autorytet ma się wobec kogoś, można zyskać autorytet w relacji z innymi, stać się autorytetem dla kogoś, można ulegać autorytetom, można także autorytet stracić. Autorytet, mając relacyjny charakter, nie może być czymś stałym, ale w relacjach społecznych ulega transformacjom. Coraz częściej podkreśla się, że na autorytet trzeba zapracować, że autorytet buduje się, autorytet można wykreować. Rzadziej autorytet rozumiany jest jako funkcja nadana. Zdaniem I. Jazukiewicz (1999) autorytet ma swoje źródło w dialogu; jest wynikiem stosunków społecznych między osobami.

Składowe cechy autorytetu wiążą się z jego relacyjnym charakterem; z jednej strony jest to znawstwo, kompetencja, fachowość w jakiejś dziedzinie osoby, która ma autorytet, a z drugiej strony – zaufanie innych osób, przekonanych, że obdarzana autorytetem osoba działa w ich wspólnym interesie. Można powiedzieć, że autorytet powstaje w relacji między dwiema stronami, z których jedna ma do zaoferowania wartości poznawcze (wiedza, kompetencje) oraz moralne (zasady postępowania), zaś druga przyjmuje wpływy, akceptuje to, co jest jej oferowane. W tej dwustronnej wymianie każda ze stron coś bierze i coś daje (Schepens 1992). W wyniku skutecznie zachodzącej relacji dochodzi do uzyskania przez obie strony pewnych korzyści: strona pierwsza cieszy się uznaniem, szacunkiem, jest obdarzana zaufaniem, podziwem, zaś strona druga dobrowolnie ulega wpływom, dostosowuje się, przyjmuje za własne proponowane przez autorytet wartości, doznając poczucia bezpieczeństwa.

Autorytet w wychowaniu

W takich naukach jak pedagogika czy psychologia zwraca się uwagę, iż autorytet dotyczy relacji społecznych; wyraża się w przewadze nad innymi, wiąże się z dobrowolnym podporządkowaniem się, uznaniem oraz zaufaniem. Autorytet uznawany jest za syntetyczną cechę przywódczą. Uważa się, że autorytet nie jest możliwy bez władzy; zawiera proporcje władzy i odpowiedzialności. Terminu „autorytet” używa się zwykle w psychologii społecznej, psychologii wychowania oraz pedagogice przy omawianiu zagadnień związanych z wywieraniem wpływu.

Zwrócimy tu uwagę jedynie na niektóre z tych zagadnień, a mianowicie na problem autorytetu w wychowaniu. Kto ma autorytet wobec dzieci, młodzieży? Są to osoby określane mianem osób znaczących. Osoby takie pozostają z dzieckiem/dorastającym przez dłuższy czas w kontakcie emocjonalnym (tj. wzbudzają pozytywne lub negatywne emocje), wywierają wpływ przez przewagę, jaką mają nad dzieckiem z racji roli społecznej, funkcji, czy relacji emocjonalnej. Rolę osoby znaczącej pełnić mogą rodzice, opiekunowie, rodzeństwo, różnego rodzaju osoby ważne w środowisku a także postacie z e-świata (bohaterowie filmowi, rozmówcy różnego rodzaju sesji internetowych). Oddziaływanie tych osób może być ogromne, wręcz zniewalające. Osoba uznana za znaczącą staje się autorytetem dla dziecka, co oznacza, że dostarcza wzorów zachowania w różnych sytuacjach, a relacje z nią stają się prototypem kontaktów z innymi osobami; nagradzanie i karanie przez osoby znaczące ma szczególną moc; osoby te zwykle organizują warunki rozwoju dziecka/dorastającego.