Dawna wieś sądecka

Życie wiejskie z ubiegłych wieków pozostało tylko w pamięci najstarszych ludzi, w zapiskach etnograficznych i w skansenach. W Nowym Sączu istnieje właśnie takie muzeum – Sądecki Park Etnograficzny. Na dwudziestu kilku hektarach rozłożyła się dawna wieś. Przeniesiono tu ponad siedemdziesiąt oryginalnych obiektów tradycyjnego budownictwa wiejskiego z Sądecczyzny. Chałupy, stajnie, stodoły, spichlerze, warsztaty rzemieślnicze usytuowane są zgodnie z zasadami niegdysiejszej zabudowy, otoczone zielenią, uzupełnione ogródkami czy warzywnikami oraz tzw. małą architekturą, czyli płotami, poidłami, ulami, kapliczkami itp. W centrum stoi drewniany dwór szlachecki z XVII w., z parkiem i folwarkiem. Obiekty wyposażone są w dawne meble, sprzęty, naczynia, części ubioru, obrazy i inne tradycyjne przedmioty.

Na Sądecczyźnie – obok Polaków – zamieszkiwali dawniej Łemkowie, czyli górale rusińscy, wysiedleni w latach 40. XX w. (później część powróciła w rodzinne Beskidy), Cyganie Karpaccy, którzy osiedlali się na obrzeżach wsi od XVIII w., Niemcy, sprowadzeni w końcu XVIII w. przez władze austriackie (w większości wyjechali z wycofującą się armią w 1945 r.), oraz Żydzi, mieszkający licznie w całej Galicji, wymordowani w czasie wojny. Polska ludność była zróżnicowana etnicznie. Żyli tu Górale Sądeccy, kulturowo związani z całymi Karpatami, oraz Lachy Sądeckie i Pogórzanie (zachodnia część), których kultura miała charakter przejściowy między góralszczyzną a kulturą ludności nizinnej południowej Małopolski.

Muzeum przedstawia obraz dziewietnastowiecznej wsi sądeckiej, wszystkich grup ludnościowych, ówczesne życie gospodarcze, społeczne, a także duchowe. Równocześnie stara się odtworzyć specyficzną atmosferę prowincji galicyjskiej. Jedną z charakterystycznych jej cech, świadczących zarówno o żywej wierze mieszkańców wsi, jak i o ich zmyśle artystycznym, była wielka liczba różnorodnych krzyży przydrożnych i kapliczek. W skansenie stoją dwa krzyże drewniane oraz kamienny krzyż wschodniochrześcijański. Nad stawem jest murowana kapliczka domkowa, a kilka mniejszych w ogródkach i na ścianach domów.

Nad chłopską zabudową dominują trzy świątynie, piękne przykłady drewnianego budownictwa sakralnego zachodniej Małopolski, dokumentujące różnorodność religijną Sądecczyzny: kościół rzymskokatolicki, cerkiew greckokatolicka oraz zbór ewangelicki.

Rzymskokatolicki kościół pw. Świętych Piotra i Pawła z 1739 r. pochodzi z Łososiny Dolnej. Ma piękny kształt – wyraźnie wyodrębnione nawa i prezbiterium, ze stromymi, pokrytymi gontem dachami i okalającymi je niskimi podcieniami, tzw. sobotami. Wieża, z drugiej połowy XVIII w., przykryta jest baniastym hełmem, zwieńczona kutym krzyżem. We wnętrzu znajduje się pięć barokowych ołtarzy z XVIII i XIX w. z ciekawymi rzeźbami i obrazami, a część ścian i strop pokryte są polichromią. Dwa rokokowe konfesjonały z XVIII w. zdobione są malowidłami o tematyce spowiedzi. Na chórze organy z początku XX w. o pięknym brzmieniu.

Do sądeckiego skansenu z Czarnego koło Gładyszowa przeniesiono też cerkiew greckokatolicką pw. św. Dymitra, wzniesioną około 1750 r. Jest typową drewnianą świątynią zachodniołemkowską, trójdzielną, a każdą część przykryto osobnym, rozbudowanym dachem z pięknym zwieńczeniem, razem tworzących charakterystyczny rytm wznoszących się wież.

Jak w każdej cerkwi, wewnątrz znajduje się ikonostas, oddzielający prezbiterium od nawy. Ma charakter barokowo-rokokowy, został wyrzeźbiony w 1801 roku, a odnowiony w 1895 r.; po wysiedleniu Łemków częściowo okradziony. Ikonostas składa się z czterech rzędów ikon, ułożonych piętrowo: na dole przedstawienia Chrystusa, Maryi, patrona i szczególnie czczonego na Łemkowszczyźnie św. Mikołaja, wyżej tzw. prazdniki, czyli niewielkie ikony przedstawiające najważniejsze święta w roku liturgicznym, jeszcze wyżej rząd Deesis, czyli apostołowie z Chrystusem - Wielkim Kapłanem pośrodku. Ikonostas zwieńczony jest krzyżem i medalionami z przedstawieniami proroków. Barokowo-rokokowe ołtarze – główny i boczny – pochodzą z XVIII w. Wnętrze cerkwi pokryte jest polichromią z lat 1893-1895; są to sceny ze Starego i Nowego Testamentu, niebo usiane gwiazdami oraz ozdoby roślinne.

Trzecia drewniana świątynia w sądeckim skansenie, protestancka, pochodzi ze Stadeł. Postawiona w niemieckiej wsi jako zbór ewangelicki na przełomie XVIII i XIX w., służyła miejscowej społeczności do końca drugiej wojny światowej. W 1958 r. została przeniesiona do Świniarska i zamieniona na kościół rzymskokatolicki. W 2003 r., uszkodzoną przez uderzenie pioruna, rozebrano, po czym odtworzono w skansenie w pierwotnej formie jako kościół ewangelicki, według stanu z lat 30. XX w.

Kościół ten jest jednownętrzny, z czworoboczną wieżą-dzwonnicą i charakterystyczną dla świątyń protestanckich  galerią empor. Ołtarz główny z XVII w. pochodzi z kościoła ojców franciszkanów w Nowym Sączu (zakupiony po kasacie konwentu), przerobiony został na potrzeby liturgii ewangelickiej (wbudowana ambona pastora). Zrekonstruowano zagrodzenie przedołtarzowe, ozdobną chrzcielnicę, tablicę na numery psalmów, a na ścianie umieszczono obraz Marcina Lutra.

Wszystkie trzy świątynie zostały uroczyście rekonsekrowane i przywrócone do kultu. Msza św., nabożeństwo lub choćby koncert organowy dostarczają szczególnych przeżyć dzięki specyficznemu nastrojowi starego wiejskiego kościółka czy cerkwi, kryjących w swym wnętrzu modlitwy ojców i dziadów.

W Sądeckim Parku Etnograficznym jest jeszcze jeden obiekt z sakralnym wnętrzem. To typowy szlachecki dworek drewniany, z początku XVII w., pochodzący z Rdzawy koło Bochni. Wojny burzliwego XVII w. spowodowały, że przez około 50 lat dwór użytkowany był przez męski zakon kanoników regularnych. Wtedy to w dwóch pomieszczeniach powstały na ścianach unikalne polichromie o tematyce religijnej. W sali głównej namalowano (około 1655 r.) przedstawienia kilku świętych adorujących krzyż, umieszczone w niszach i medalionach. Malowidła w drugiej sali są około 50 lat późniejsze, mają charakter ornamentacyjny i alegoryczny, wzorowane są na ilustracjach do zbioru poezji religijnych Pia desideria (Pobożne życzenia) Hermana Hugo z XVII w.