Ze sprawiedliwością jest trochę jak z żoną porucznika Columbo: ciągle się o niej mówi, a nikt jej jeszcze nie widział na własne oczy. Czy zatem możliwa jest sprawiedliwość w życiu społecznym? Na pewno nie jest możliwa w takim stopniu, jak byśmy sobie tego życzyli, ale czy może to uzasadniać rezygnację z dążenia do ideału? Żaden sportowiec nie wie, w którym miejscu znajduje się nieprzekraczalna granica dla ludzkiego wysiłku, a jednak każdy usilnie pracuje nad tym, by poprawić poprzedni rekord. Podobnie jest ze sprawiedliwością, która choć ciągle jest niedoścignionym celem, ułatwia nam życie, w miarę jak się do niej zbliżamy.

Koszmary przeszłości

Cnota sprawiedliwości w polskich warunkach jest wyjątkowo obciążona historycznie. Któż z nas nie zna pojęcia „homo sovieticus”? Rosyjski pisarz i socjolog Aleksandr Zinowjew w taki właśnie sposób określił człowieka, który przyzwyczaił się do komunistycznej formuły państwa; człowieka oczekującego, że od państwa otrzyma pracę, opiekę socjalną, zdrowotną i inną w zamian za płacenie podatków. Niestety, pierworodnym grzechem stosunków społecznych tamtego okresu była powszechna obecność pozorów: obywatele udawali, że płacą, a państwo udawało, że wynagradza za pracę.

Wewnętrzne zapotrzebowanie na sprawiedliwość doprowadziło wówczas do bardzo specyficznej, wykładanej nawet na katedrach teologii „zasady wyrównania”. Być może niewielu już dziś pamięta, ale nie zawsze z radykalną krytyką autorytetów spotykały się powszechne w niedawnym okresie praktyki wynoszenia z zakładu pracy określonych dóbr czy niekasowania biletu za przejazd komunikacją miejską. Myślenie wyglądało wówczas mniej więcej następująco: jeśli państwo mnie okrada czy też nienależycie wynagradza, mam prawo do swoich „małych grzeszków”, dzięki czemu mogę podreperować i tak nadwątlony budżet domowy. Z zakładów pracy masowo znikały więc środki czyszczące, spinacze czy butelki z wodą mineralną, a zdarzało się, że w niebyt trafiała jakaś wywrotka z piaskiem czy worek cementu.

Między kombinatorstwem a złodziejstwem

Komunizm skończył się w polskim ustroju, ale na pewno nie w myśleniu. Refleksja nad cnotą sprawiedliwości jest dobrą okazją, by przyjrzeć się reliktom przeszłości obecnym w życiu społecznym po dziś dzień. Unikanie płacenia podatków wydaje się procederem tyleż powszechnym, co moralnie dopuszczalnym. Coraz częściej słyszymy w mediach o najróżniejszych fortelach, od rejestrowania firm w tzw. rajach podatkowych, po tzw. kreatywną księgowość. Nawet jeśli zgodzimy się z legalnością takich czy innych rozwiązań, otwartym pytaniem pozostanie kwestia przyzwoitości w sensie ludzkim, a także grzechu w sensie religijnym.

Jeśli bowiem sprawiedliwość jest cnotą, nietrudno wydedukować, że w momencie pojawienia się jakiejkolwiek pokrętności w dziedzinie naszych należności wobec społeczeństwa (celowo nie wspominam tu o abstrakcyjnym państwie) pojawia się jednocześnie przestrzeń dla grzechu. Jak bowiem inaczej nazwać bezprawne korzystanie z dobrodziejstw zorganizowanego systemu, dzięki któremu nasze dzieci zdobywają wykształcenie w szkołach publicznych, wcześniej są szczepione przeciwko niebezpiecznym chorobom, a w razie niebezpieczeństwa mogą liczyć na pomoc policji? Bezprawiem jest korzystanie z czegoś, za co się nie zapłaciło, a tłumaczenie swej niegodziwości rozpasanym systemem fiskalnym może być jedynie tematem kolejnej refleksji i niewiele ma wspólnego z usprawiedliwianiem zwykłej nieuczciwości.

Oprócz dawnych przyzwyczajeń, przez które oszukujemy państwo, jaskrawym przykładem niesprawiedliwości jest swoista mentalność roszczeniowa wielu środowisk.

A mnie się należy

Nikt nie ma wątpliwości co do dobrodziejstw wiązanych z pracą rolnika czy górnika. Otwartym pytaniem pozostaje jednak kwestia ujemnego bilansu, który wynika z dopłacania do KRUS-u czy wcześniejszych emerytur. Największą chyba pomyłką w myśleniu o sprawiedliwości jest pojęcie równości, które jak trup przeszłości nie tylko straszy, ale wręcz zatruwa chrześcijańskie i zdroworozsądkowe myślenie. Czy z faktu, że w porządku godności sprzątaczka jest równa dyrektorowi, można wydedukować, iż oboje powinni zarabiać tyle samo?

Jak zatem skomentować podejście niektórych central związkowych, które aż kipią od populizmu, nie rozumiejąc, że ich rolą jest współzarządzanie przedsiębiorstwem? A tego nie da się przecież robić bez współodpowiedzialności. Jeśli więc niektórzy podcinają gałąź, na której siedzą wraz z innymi pracownikami firmy, są jak rak wyhodowany na zdrowej tkance, by nią zawładnąć i zniszczyć.

Temida jest ślepa

Cnota sprawiedliwości zawsze była i pozostanie szczytem nie do zdobycia. Dla komunistów takim rajem miał być doskonały system, w którym każdemu dawałoby się według potrzeb. Dla chrześcijan królestwo Boże to ta rzeczywistość, w której można się będzie cieszyć sprawiedliwością bez granic. Mglistość sprawiedliwości wynika z bardzo wielu uwarunkowań. Z jednej strony towarzyszą nam ciągle konsekwencje grzechu pierworodnego, które skuteczniej predysponują do nieuczciwości niż do cnoty.

Z drugiej strony, nawet przy najlepszych intencjach, trudno wyliczyć wartość amputowanej kończyny, by wypłacić adekwatne odszkodowanie, czy wartość zdobytej umiejętności, by sprawiedliwie zapłacić za wykonaną pracę. Z oczywistych względów nie zrobi tego za nas żadne prawo. Bogini sprawiedliwości – Temida pokazywana jest często z opaską na oczach, co ma oznaczać jej bezstronność, nieoglądanie się na takie czy inne względy. Temida jest jednak ślepa także z innego powodu: żadna ustawa, sankcja czy regulamin nie są w stanie zrobić za nas tego, co może zrobić ukształtowane po chrześcijańsku sumienie. To w ludzkim sercu musi być odpowiednia miara, dzięki której choć może ciągle nie staniemy się sprawiedliwi bez najmniejszej rysy, to jednak znacznie zbliżymy się do tej cnoty.

Adwentowy rachunek sumienia
Sprawdzian z cnoty sprawiedliwości

1. Czy jestem uczciwym pracownikiem i pracodawcą?
2. Czy sprawiedliwie wynagradzam pracowników firmy?
3. Czy uczciwie płacę podatki?
4. Czy kasuję bilety za przejazd komunikacją miejską?
5. Czy płacę abonament radiowo-telewizyjny?