Radość z przebywania razem

Pojawienie się wnuka otwiera nowy etap w życiu starszych ludzi. Ch. Meves (1998) charakteryzuje ten etap w następujący sposób: „(...) dziadkom jest lepiej niż rodzicom, mogą cieszyć się z wnuków a nie zajmować się ich uciążliwościami dnia codziennego”. Wnuki są tymi, którym dziadkowie są naprawdę potrzebni – pragną kontaktu, bycia razem, sprawiania radości. Z wielu badań wynika, że najstarsi członkowie rodzinnej wspólnoty, mniej ograniczeni czasem, niemal stale obecni w domu, stają się stałymi partnerami dziecięcego wypoczynku, w wielu przypadkach częściej niż główni opiekunowie (Zawadzka 1999, Parnicka 2002).

Radość z przebywania razem najbardziej ujawnia się w zabawie, która jest jednym z przejawów opieki nad wnukami. Zabawa integruje rodzinę, jest wspaniałą płaszczyzną porozumienia międzypokoleniowego, a także okazją do ujawnienia radości, wesołości i nauki zasad postępowania w szerszym kręgu społecznym.

Odpoczynek dla starszych?

Przekonanie, że zabawa jest dla dzieci, nauka dla młodzieży, praca dla dorosłych, a odpoczynek dla starszych jest błędnym stereotypem, który obraca się przeciwko samemu człowiekowi. Pozbawia go cennych wartości i smaku życia, który polega na ciągłym ruchu i przekształcaniu samego siebie i swojego otoczenia. Ruch dla małego dziecka jest rzeczą oczywistą. Gra w piłkę, bieganie, skakanie traktowane jest w kategoriach spontaniczności, która udziela się opiekującym dziadkom i prowokuje ich do aktywności. Zdaniem S. Kozłowskiego (1986), „dostateczna aktywność ruchowa jest najbardziej znanym i skutecznym sposobem opóźniania procesu starzenia się i malejącej z wiekiem wydolności fizycznej ustroju oraz związanej z tym zdolności do pracy i innych form aktywności życiowej”. Zabawy ruchowe w towarzystwie wnuków pozwalają dziadkom na zapomnienie o swoich dolegliwościach i samotności.

Wspólna rekreacja

Współczesna rodzina, skłaniająca się ku modelowi rodziny dwupokoleniowej, sprawia, iż osobom starszym często trudno się w niej odnaleźć. Przyjęcie na siebie obowiązku opieki nad wnukami bywa niejednokrotnie jedyną formą samorealizacji w wieku starszym. Dziadkowie nie ukrywają radości z przebywania ze swoimi wnukami, poświęcają im wiele troski i oferują oddanie. Są cierpliwymi partnerami w rozmowach z dziećmi, chętnie odpowiadają na lawinę pytań związanych z dziecięcą ciekawością poznania wszystkiego, co je otacza, przekazują wiadomości, zachęcają do zabaw i dbają o bezpieczny ich przebieg. Stając się niejednokrotnie partnerami w zabawach ruchowych, przekazują treści zabaw ruchowych ze swojego dzieciństwa, opowiadają o tradycjach rodzinnych. Możliwości wspólnej rekreacji ruchowej dziadków z małymi dziećmi jest wiele, np. w domu, na podwórku, w ogródku działkowym, podczas turnusów wczasowych, na spacerze w parku (dzieci powyżej 10. r.ż. oczekują większej, bardziej wyspecjalizowanej aktywności fizycznej, pomocy instruktorskiej i towarzystwa rówieśników). Poprzez zabawę ruchową pomagają wnukom w nauczaniu podstawowych czynności motorycznych, jak: chód, kroki taneczne, posługiwanie się piłkami (chwyty, rzuty, toczenie), wspinanie, skoki, umiejętności poruszania się w terenie itp. Można powiedzieć, że potrzeba aktywności fizycznej osób starszych jest zbieżna z potrzebą ruchu małego dziecka.

Czas i zaangażowanie

We wspólnych zabawach z dziećmi dziadkowie są doskonałymi partnerami zarówno od strony psychicznej, jak i ruchowej, choć nie zastąpią równie potrzebnej zabawy z rówieśnikami. W kontaktach z wnukami babcia czy dziadek dają nie tylko swój czas, ale i zainteresowanie, a także uczuciowe zaangażowanie: miłość, cierpliwość, życzliwość i rozwagę oraz odpowiedzialność za zdrowie i bezpieczeństwo. Cechy osobowe dziadków oraz ilość czasu, którym mogą dysponować, sprawiają, że właśnie w obszarze czasu wolnego i wychowania do rekreacji fizycznej rola seniorów jest szczególnie duża. Ich cierpliwość, spokojna refleksja nad zachowaniem dziecka, pewien dystans do owego zachowania, których to cech często brakuje zapracowanym, znerwicowanym i przemęczonym rodzicom, pozwala seniorom potencjalnie uniknąć błędów wychowawczych. Owa pomoc dziadków jest tym ważniejsza, iż może niwelować pewne braki opieki rodzicielskiej. Z badań A. Bieli (2003), dotyczących opinii na temat roli babci i dziadka w życiu młodzieży licealnej, wyraźnie wynika, iż młodzi ludzie pozytywnie postrzegają swoje kontakty z dziadkami. Choć bronią swojej indywidualności, to jednak poszukują korzeni, jawnie okazywanych uczuć i kogoś, kto by się o nich troszczył. Na skutek coraz szybszego tempa życia, wymagającego od rodziców dużego zaangażowania się w sprawy pozarodzinne, niedostatków finansowych, a co za tym idzie sytuacji stresowych, powstaje wyraźna luka emocjonalna między rodzicami i dziećmi, boleśnie odczuwana przez młodzież. W tej sytuacji rolą babci i dziadka jest wypełnienie tej luki poprzez dawanie wsparcia wnukom, poświęcania im czasu, uwagi i zainteresowania bez „patrzenia na zegarek”. Jedna z badanych osób ujęła to w zdaniu: „Gdy widzę babcię, to czuję się bezpiecznie”. Dziadkowie są konserwatywni, ale ich zachowania są przewidywalne, są jednym z niewielu niezmiennych elementów w życiu wnuków.

Cenna rozmowa

Dziadkowie odgrywają istotną rolę w nauce tolerancji. Istnienie więzi międzypokoleniowej, mimo różnicy wieku, różnych sposobów bycia, obyczajów, sposobów spędzania czasu, czy słownictwa wymaga kompromisu, umiejętności komunikacji, sztuki wzajemnego słuchania, akceptacji – mimo inności. Oprócz dobrego jedzenia oraz podarowanych pieniędzy młodzież lubi, gdy babcia/dziadek po prostu – jak przyznaje – „jest ze mną”, „żartuje”, „rozumie mnie”. Młodzi zaskakująco często piszą, że cenią sobie rozmowę z dziadkami, ponieważ opowiadają oni „swoje dzieje”. Oznacza to, że pełnią oni ważną funkcję w przekazywaniu tradycji.

Prezenty dziadków

Wysportowani dziadkowie często sami nauczają dzieci pewnych umiejętności sportowych, np. jazdy na rowerze, na nartach, na łyżwach bądź ułatwiają swoim wnukom dostęp lub dojazd do klubów rekreacyjno-sportowych na zajęcia specjalistyczne, np. pływanie, gimnastyka, tańce, itp. Warto podkreślić, iż dziadkowie bardzo często obdarowują swoich wnuków sprzętem sportowym, co świadczy o rozumieniu potrzeby aktywności ruchowej swoich pociech.

Spędzając wolny czas z wnukami, dzielą się doświadczeniami, przeżyciami, wskazują na wartości zarówno odczuwane (chciane, godne pożądania, zinternalizowane, stymulujące), jak i uznawane (rozumiane, cenione i atrakcyjne, związane z aspiracjami) artykułują niespełnione marzenia, eksponują to, co uważają za najcenniejsze w życiu każdego człowieka i godne dalszego międzypokoleniowego przekazu.

Dziadkowie, pozbawieni wielu ról społecznych, przywilejów i źródeł satysfakcji wnoszą jednocześnie w życie wnuków wiele nowych cech, jak: obiektywizm w postrzeganiu rzeczywistości, rozważny osąd, analityczna refleksyjność oraz emocjonalne zaangażowanie w sprawy innych.

Wspólny dom

Wychowawcza rola dziadków w zakresie aktywnego spędzania czasu wolnego najpełniej może być realizowana w sytuacji, gdy dziadkowie mieszkają wspólnie z wnukami. Przebywając z nimi niemalże 24 godziny na dobę, mają pełny obraz potrzeb dziecka, którym mogą wyjść naprzeciw. W rzeczywistości problem ten pozostawia wiele do życzenia (Parnicka 1996, Zawadzka 1999, 2000). Okazuje się, że seniorzy zamieszkujący z rodziną dużo czasu poświęcają telewizji, do czego znacząco przyczynia się oglądanie programów interesujących wnuczka (włącznie z dobranocką), ze względu na jego potrzeby, oraz czytanie książek. Z zajęć ruchowych najbardziej popularną formą są jednak ciągle spacery. Wielu respondentów podkreśla pozytywny wpływ działań podejmowanych z bystrym, sprawnym, pełnym energii wnukiem na zachowanie własnej sprawności fizycznej i intelektualnej, a także na pogodę ducha („czujemy się młodzi, jakby czas się cofnął”). Największą jednak wartością dla dziadków, wynikającą ze wspólnego mieszkania z wnukami, jest szansa rozwijania i wzbogacania ich miłości do wnuka – miłości, która może być antidotum na wygasłe lub odrzucone uczucie ze strony innych bliskich osób; miłości, która dość często w znacznej mierze decydowała o tym, że owi starsi ludzie byli gotowi redukować inne pola życiowej aktywności. Stosunek dziadków do pozaobowiązkowych kontaktów z wnukiem czy wnuczką jest z reguły pozytywny, o czym świadczy jednogłośne twierdzenie: „dzięki tym zajęciom czujemy się potrzebni”. Świadomość, że jest się potrzebnym, redukuje uczucie osamotnienia.

Szansa dla obu stron

Czas wolny spędzony z dziadkami z pewnością dobrze służy ogólnemu dojrzewaniu dziecka. Wychowanie na gruncie wspólnej twórczej aktywności wzajemnie wzbogaca obydwie strony. Jest to, jak pisze A. Zawadzka (1999) najwłaściwszy rodzaj współpracy wychowawczej w ramach rodzinnego wypoczynku, tj. „wspólne z dzieckiem”, nie zaś „dla dobra dziecka”. Jest to dana dziecku szansa zgłoszenia własnych propozycji zajęć ruchowych i realizowanie ich razem z chętnym do współdziałania dziadkiem czy babcią, szansa wyjaśnienia wątpliwości w poszanowaniu reguł podejmowanych wspólnie zabaw, uzupełnienia luk wiedzy, przedyskutowania i wynegocjowania potrzeb i możliwości obu stron. Najistotniejszą rolą współczesnych dziadków zdaje się być rola osób, które są przewidywalne i stałe w szybko zmieniającej się rzeczywistości, postaci dających poczucie bezpieczeństwa i ciepła, potrafiących wysłuchać, pomóc, poradzić, pochwalić i przytulić.

1. A. Biela, Rola babci i dziadka w opinii młodzieży, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, nr 6/2003
2. S. Kozłowski, Encyklopedia seniora, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986.
3. Ch. Meves, ABC babci i dziadka, Wyd. Księży Sercanów, Kraków 1998.
4. U. Parnicka, Sport i czas wolny w rodzinach dzieci przedszkolnych, w: Kultura Fizyczna a Rodzina, red. S. Arasymowicz, PTNKF, Biała Podlaska 1996.
5. U. Parnicka, Matka inicjatorką gier i zabaw ruchowych w rodzinie, „Rocznik Naukowy” ZWWF, Biała Podlaska 2002.
6. A. Zawadzka, Oddziaływanie dziadków na wypoczynek wnuków, „Prace Pedagogiczne” CXXXI, Wrocław 1999.
7. A. Zawadzka, Wypoczynek fizyczny seniorów wspólnie zamieszkałych z rodziną, „Kultura i Edukacja”, nr 1-2/2000.