W wychowaniu głównie chodzi o to, ażeby człowiek stawał się coraz bardziej człowiekiem – o to, żeby również umiał bardziej być nie tylko z „drugim”, ale też i dla „drugich”.
Jan Paweł II, UNESCO, 1982

Świat dziecka niepełnosprawnego różni się od świata innych dzieci. Jest w nim czas na wspólną zabawę, śmiech, czas na odrabianie zadań domowych. Ale jest również czas na bolesne zabiegi, samotność, rehabilitację. Obok siebie istnieją wspólnoty ludzi zdrowych i ludzi niepełnosprawnych. Ważnym zadaniem obu tych wspólnot jest rozpoznanie własnych cech, między innymi w celu wyrobienia umiejętności niesienia pomocy, odpowiedniego traktowania, tworzenia wymagań, przestrzegania zasad i norm współżycia[1].

Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie sposobów integracji uczniów niepełnosprawnych poprzez ich aktywne uczestnictwo na lekcjach plastyki w szkole integracyjnej.

Szczególnie istotnym jest nastawienie uczniów zdrowych do ich kolegów ze szczególnymi potrzebami. Ten stosunek może być bardzo zróżnicowany: np. pomoc w przemieszczaniu się, pisaniu, wycinaniu, klejeniu itp. Innym czynnikiem jest zaangażowanie nauczycieli w przygotowanie procesu dydaktycznego. Nauczyciel nie jest jedynie kreatorem lekcji i procesu poznawania, ale także inicjatorem przełamywania barier.
Niepełnosprawnemu dziecku trudno rywalizować ze swoimi sprawnymi kolegami na większości zajęć. Inaczej rzecz się ma na lekcjach plastyki, głównie ze względu na bardzo szerokie możliwości tworzenia nie tylko ściśle naturalistycznych, precyzyjnych prac.

Mogą to być również kompozycje kolorystyczne, abstrakcyjne, symboliczne, czerpane z bogactwa sztuki współczesnej i wytworzone z różnych materiałów. Sztuka współczesna pozwala wypowiadać się uczniom niepełnosprawnym w zakresie ich możliwości, nie obniżając przy tym przyjętej powszechnie formy wypowiedzi plastycznej. Powodzenie w realizacjach plastycznych i pozytywny odbiór wytworzonej pracy przez rówieśników i nauczycieli wyzwala uczucie zwycięstwa, wzmacniając własną samoocenę dziecka. Szczególnie na tym polu uczeń może odnieść sukcesy, jego prace mogą zostać udostępnione w szkolnych galeriach.

Na prowadzonych przeze mnie zajęciach dziecko nie jest odizolowane od grupy szkolnej, nie ma nauczyciela specjalisty obok siebie i realizuje zadania plastyczne o identycznym stopniu trudności. Prowadząc lekcje z zakresu kompozycji postawiłam przed uczniami problem zaprojektowania ruchomej ozdoby. Dzieci pełnosprawne wybrały zazwyczaj jako sposób realizacji zadania papier kolorowy, mazaki, kredki. Uczeń z niedowładem kończyn wybrał technikę wysypywania kaszą i innymi sypkim materiałami. Dzięki temu jego praca miała bardzo ciekawą fakturę. Wzbudziło to zainteresowanie i podziw grupy do tego stopnia, że pozostali uczniowie również chcieli pracować w tej technice.

Na zajęciach z rysunku, malarstwa i rzeźby praca uczniów niepełnosprawnych są oceniane na podstawie identycznych kryteriów co pozostałe prace, chyba że określona dysfunkcja w sposób oczywisty uniemożliwia dziecku osiągnięcie zbliżonych do innych rezultatów. Trudności pojawiają się przy nauce pamięciowej, np. historii sztuki – zazwyczaj dotyczy to uczniów z upośledzeniem umysłowym. Staram się wtedy w odniesieniu do tych uczniów zwiększać natężenie bezpośredniego obcowania z dziełami sztuki – głównie poprzez patrzenie i zapamiętywanie jak również przez kopiowanie.

1. Por. M. Kościelska, Integracja – szansa dla wszystkich uczniów czy sposób zaspokajania potrzeb dzieci i młodzieży specjalnej troski?, [w:] Wychowanie i nauczanie integracyjne, nowe doświadczenia, Warszawa 1996, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN, s. 11.

Indywidualność realizacji zadania, rozmaitość zawartych form i materiałów zawsze podkreśla wyjątkowość pracy, ale zarazem wyjątkowość twórcy. W sztuce, w plastyce nie ma ściśle określonego wzorca, według którego powinno się działać, lub który stanowi prawdziwy i jedyny efekt twórczości dziecka. Podkreśla się możliwość wyboru zainteresowań, co bardzo indywidualizuje proces tworzenia. Dziecko niepełnosprawne może zmagać się więc z takim samym programem jak jego koledzy, co daje dodatkowe bodźce do rozwoju, także płynące od innych dzieci. Cel wychowania, wg H. Reada, czołowego myśliciela w zakresie wychowania przez sztukę, polega na rozwijaniu zarówno odrębności jednostki jak i jej świadomości społecznej oraz postawy odwzajemnienia. Zwraca uwagę na wyjątkowość i niepowtarzalność pojedynczego człowieka.

Zajęcia plastyczne mają wpływ na ucznia nie tylko w wymiarze dydaktycznym, ale także wychowawczym. W sensie dydaktycznym wprowadzają uczestników w świat nowych pojęć i umiejętności. W sensie wychowawczym to świat wartości, świat marzeń i wyobraźni, przezwyciężania własnych ograniczeń i lęków. Przez działania plastyczne, w których realizuje się własne pomysły, uwidacznia się to zmaganie ze sobą, tworzą się rozmaite pytania, np. czy potrafię?, czy jestem zdolny?, czy mam talent?. Wyzwala to próby określenia siebie, indywidualnych interpretacji, relacji wobec innych, ale także ukazania świata od strony wartości jego przeżywania.

Jak pisze I. Wojnar, „istnienie świata sztuki stanowi niepodważalny dokument siły i wielkości człowieka, przerastającego niedoskonałe wymiary istnień indywidualnych. Ta pewność może dla człowieka stanowić źródło humanistycznego poglądu na świat i siły w walce o utrzymanie jego tożsamości. Sztuka zatem to istotna odmiana bycia człowiekiem, podstawa estetycznej samowiedzy o człowieku i punkt wyjścia dla bardziej świadomego kierowania własnym życiem. Wzbogacanie własnego życia to przede wszystkim nadawanie mu piętna niepowtarzalnej indywidualności”[2]

****

Anna Niziołek – nauczycielka plastyki w Zespole Szkół Integracyjnych im. Jana Pawła II w Radomiu
 

2. I. Wojnar, Świat człowieka, świat sztuki – dedykowane Irenie Wojnar, Warszawa 1996, Wydawnictwo „Żak”, s. 1.