Pojęcie alkoholizmu

Alkohol jest trucizną i po wprowadzeniu do organizmu ludzkiego w znacznej ilości następuje intoksykacja która zakłóca jego normalne funkcjonowanie i powoduje ujemne skutki biologiczne i psychiczne.
Działanie alkoholu objawia się w indywidualny sposób.

Jest wiele przyczyn spożywania alkoholu, na przykład Szczepański uważa ze ludzie piją z chęci ucieczki od rzeczywistości, z przyczyn ceremonialnych w związku z zabawą.

Kępiński analizując wpływ alkoholu na procesu psychiczne człowieka wyróżnił pięć stylów picia charakteryzujących Polaków.

Typ neurasteniczny-osobnik taki traktuje alkohol jako środek na zmęczenie rozdrażnienie.
Typ kontaktowy-osoba pije, aby przełamać poczucie izolacji i osamotnienia. Alkohol ułatwia nawiązanie kontaktu z innymi ludźmi.
Typ dionizyjski-pijący używa alkoholu, aby oderwać się od codzienności w krąg niezwykłych przeżyć.
Typ heroiczny-alkohol sprawia że człowiek ma poczucie mocy gotowości do działania.
Typ samobójczy-osoba spożywa alkohol w celach autodestruktywnych (A. Kępiński, 1972, s. 203-206)

Częsta alkoholizacja a zwłaszcza systematyczne wprowadzanie się w stan upojenia alkoholowego prowadzi do uzależnienia czyli tzw. choroby alkoholowej. Przebieg choroby alkoholowej ma charakter dynamiczny jej symptomy nie tylko stopniowo nasilają się i pogłębiają lecz w miarę rozwoju pojawiają się coraz to nowe objawy. można wyróżnić pewne fazy:

1. Faza wstępna-może trwać kilka miesięcy do paru lat. Alkohol wówczas pomaga odreagować przykre stany emocjonalne zapomnieć o kłopotach i problemach.

2. Faza ostrzegawcza-(zwiastunowa).W tej fazie pijący stwierdza u siebie luki pamięciowe. Pojawia się picie potajemne, poszukiwanie okazji do wypicia.

3. Faza krytyczna-stanowi początek prawdziwego uzależnienia. Pijący traci kontrolę nad piciem U osób tych pojawiają się wyrzuty sumienia.

4. Faza przewlekła-zapoczątkowuje ją wielodniowe pijaństwo. alkoholik pije ciągle gdyż nawet krótkotrwała przerwa w alkoholizacji powoduje przykre objawy abstynencyjne, takie jak: niepokój, drażliwość, lęk (D. Pstrąg, 2000, s. 88-90).

Trzeba zauważyć że osoby uzależnione od alkoholu mieszkają z rodzina, z żoną i dziećmi. Nadużywanie alkoholu jest więc nie tylko indywidualnym problemem zdrowotnym ale wpływa na całość życia rodzinnego.

Dysfunkcjonalność rodziny

Wielu autorów podkreśla wpływ środowiska rodzinnego na nieprawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny dziecka. Dysfunkcjonalność rodziny może być efektem nadużywania alkoholu przez jednego lub obojga rodziców. Nadużywanie alkoholu przez rodziców wywiera ogólnie ujemny wpływ na rozwój psychofizyczny dziecka i powoduje zaburzenia w zachowaniu, najczęściej obserwowane w sytuacji szkolnej.

Dzieci takie często są agresywne, wykazują trudności dydaktyczne. Najbardziej niekorzystna sytuacja jest wtedy, gdy obydwoje rodzice nadużywają alkoholu, albowiem dziecko nie znajduje w nikim oparcia ani obrony. Rodzice nadużywający alkoholu prowadzą dziecko do deprawacji uczuciowej, zaburzeń neurotycznych oraz obniżenia jego zdolności intelektualnych.

Alkoholizm prowadzi do samozniszczenia osób uzależnionych i nadmiernie pijących dezintegracji jej rodziny i szkód występujących u członków rodziny alkoholowej(zaburzenia zdrowia zaburzenia wzajemnych relacji, stres, ubóstwo).

Alkoholizm bardzo często jest przyczyną rozpadu rodziny a także dzieci w tych rodzinach bardzo często w późniejszym życiu nadużywają alkoholu.

Główną i podstawową przyczyna dysfunkcjonalności rodziny jest nadużywanie przez rodziców alkoholu. Od jakiegoś czasu alkoholizm nazywa się chorobą rodzinną. Oznacza to że konsekwencje pijaństwa jednej osoby dotykają wszystkich członków rodziny. Każda osoba ma swój czynny udział w podtrzymywaniu destrukcyjnych stosunków w tej rodzinie wynikających bezpośrednio z alkoholizmu jednej z osób.

Termin ”rodzina alkoholowa” odnosi się do rodziny w której alkohol stanowi zasadę organizującą członków rodziny rozwijają się identyczne zaburzenia behawioralne i poznawcze jak i u alkoholika. Życie ich podporządkowane jest alkoholowi jako zasadzie organizującej a jednocześnie wszyscy temu zaprzeczają.

Na atmosferę w domu alkoholika składają się: chaos, brak koncentracji niejasne role, niemożność przewidywania, powtarzają się spory, przemoc w rodzinie (S. Brown, 1992, s. 264-266).
W rodzinie z problemem alkoholowym obszarem martwym są uczucia i przeżycia związane z alkoholem a nawet sam fakt picia czy upijania się.

Wstyd i lęk karze kłamać lepiej powiedzieć że tata źle się czuje niż po prostu że się upił. Atmosfera w domu alkoholika przypomina ciszę przed burzą.

Rodzina alkoholika martwi się co będzie gdy alkoholik przyjdzie pijany lecz nie rozmawiają o tym. Członkowie rodziny alkoholika zamykają się przed innymi. Rodzina izoluje się, panują w niej atmosfera wstydu, napięcia oraz strachu. Główną cechą alkoholika jest zaprzeczanie oraz napięcia i strachu. Większość rodzin żyje z poczuciem ważnej tajemnicy którą jest alkoholizm (S. Brown, 1992, s. 261).
Głównym celem rodziny jest za wszelką cenę dochowanie tej tajemnicy.

Sytuacja dziecka

Decydującą rolę w etiologii zaburzeń osobowości tej grupy dzieci odgrywają sytuacje konfliktowe, które dziecko przeżywa w traumatyzujacej atmosferze domu rodzinnego. Przeżywane konflikty wewnętrzne są rezultatem zderzenia się w świadomości dziecka przeciwstawnych silnie zabarwionych emocjonalnie postaw wobec osób najbliższych.

Przeżycia konfliktowe prowadzą do różnorodnych form zaburzeń zachowania przejawiających się najczęściej w formie reakcji protestu. Dziecko staje się nieposłuszne, agresywne, wulgarne, nadpobudliwe. W początkowej fazie reakcje te występują tylko w określonych sytuacjach np. w czasie kontaktu z ojcem znajdującym się pod wpływem alkoholu. Później dziecko stara się robić wszystkim na złość nie wypełnia poleceń dorosłych staje się agresywne również w kontaktach z rówieśnikami.

Charakterystyczne dla tych dzieci są również negatywne stany emocjonalne(smutek, przygnębienie, złość) oraz wrogi stosunek do wszystkich ludzi. Oprócz protestu aktywnego u dzieci z rodzin alkoholowych zaobserwować można częste reakcje tak zwanego protestu biernego. Polega on głównie na unikaniu sytuacji związanych z chorobą alkoholową jednego z rodziców.

Dziecko stara się jak najbardziej ograniczyć kontakty z pijącym rodzicem poprzez wychodzenie z domu zamykanie się we własnym pokoju z czasem dziecko unika wszelkich kontaktów społecznych. Dziecko staje się mało komunikatywne, skryte, izolowane w grupach rówieśniczych. takim formom zachowani a często towarzyszą zaburzenia o charakterze nerwicowym np. tiki nerwowe, jąkanie, moczenie nocne.

Ucieczki z domu najczęściej podejmowane są przez chłopców w wieku dorastania. Najbardziej skrajnym przejawem biernego protestu są próby samobójcze u podstaw których leży poczucie żalu chęć zemsty na rodzicach będących sprawcami trudnej sytuacji dziecka.
Inną formą zaburzeń w zachowaniu u dzieci wychowujących się w rodzinach dotkniętych alkoholizmem jest nadmiernie rozwinięta reakcja imitacji.

Jedną z częściej obserwowanych form zachowania się dzieci z rodzin alkoholowych jest nadpobudliwość psychoruchowa od najmłodszych lat dzieci te odznaczają się wzmożonym niepokojem ruchowym, brakiem umiejętności celowego działania, impulsywnością, dekoncentracją uwagi. Ich czynności są bardzo chaotyczne i nie doprowadzone do końca.

U dzieci z rodzin alkoholowych mają również często miejsce prymitywne reakcje histeryczne. Wszelkie nakazy zakazy wywołują nieadekwatne, nieproporcjonalne do bodźca reakcje emocjonalne wyrażające się głośnym płaczem, krzykiem czy uderzeniem głową o podłogę. Specyficzną formą reakcji histerycznych jest tzw. mutyzm. Jest to częściowy lub całkowity zanik mowy na tle nerwicowym. Dzieci dla których charakterystyczne są reakcje histeryczne dążą do tego by zawsze być w centrum uwagi podporządkowywać sobie innych ludzi. Dzieci te nie potrafią prawidłową funkcjonować w grupach rówieśniczych. Są konfliktowe, nie przestrzegają reguł postępowania. Ich reakcje są gwałtowne.

U dzieci alkoholików występują też stany psychasteniczno-depresyjne i fobie.
Dzieci takie wykazują brak aktywności, tendencję do szybkiego męczenia się ,bierność w kontaktach społecznych. Dzieci te nisko oceniają swoje możliwości. Dominują uczucia smutku, przygnębienia, niezadowolenia z siebie.

W okresie dorastania przedstawione wyżej zaburzenia ulegają nasileniu. Reakcje protestu staja się bardziej gwałtowne aktywność społeczna przybiera często formy patologiczne.
Rodziny dotknięte problemem alkoholowym różnią się zdecydowanie pomiędzy sobą sposobem funkcjonowania, atmosfera, pozycją społeczną itd. Dzieci osób uzależnionych cierpią nierzadko na najcięższe postacie współuzależnień, one są najbardziej poszkodowane.

Dziecko w rodzinie z problemem alkoholowym uczy się trzech rzeczy na „nie”

NIE UFAĆ
Jest konkluzją i intuicją życiową w chaosie i wobec urazów jakie oferuje życie Nieufność budzi obronność zaś brak porządku rodzi chaos myśli i nieuporządkowane życie uczuciowe.

NIE MÓWIĆ
Jest silnym komunikatem od dorosłych w sprawach związanych z problemem alkoholowym. Nie mówi się o tym że jedno z rodziców pije. Nie mówić oznacza też zamknięcie się na tematy związane z rodziną wobec obcych. Ogromnie trudno przebić się przez owo dziecięce zaprzeczenie ten stan rzeczy obowiązuje zaś tragiczną czasem samotnością dziecka w rodzinie alkoholowej.

NIE ODCZUWAĆ
To efekt nauki znieczulania się. Nie tylko wielkie, przerażające uczucia powodują obronne odcinanie się od innych także nienawiść czy po prostu uporczywa złość do któregoś z rodziców albo też obojga gdy się jest małym dzieckiem stanowi bardzo trudną psychologicznie sytuację (W. Sztander, 1995, s. 22-23).

Każde dziecko doświadcza uczuć strachu, gniewu, niepewności, winy, zakłopotania i wstydu, ale dzieci z rodzin alkoholowych przeżywają te uczucia z głębokością i intensywnością nie spotykaną u większości ich rówieśników. Fakt alkoholizmu w rodzinie staje się główną siłą nadającą kierunek życiu dziecka.

Wszystko obraca się wokół problemu alkoholowego ojca czy matki. Życie każdego członka rodziny także dzieci można porównać do pola bitwy. Każdy musi walczyć o przetrwanie. Dziecko zmuszone jest często do stawania po stronie któregoś z rodziców. Rodziny aby poradzić sobie ze swoim cierpieniem stosują mechanizmy obronne a są nimi zaprzeczenie i negowanie. Jednym ze sposobów w jaki osoby współuzależnione próbują złagodzić problemy dręczące rodzinę jest udawanie że wszystko jest w porządku.

*****

Monika Zamarlik-Mazurek – kurator zawodowy przy Sądzie Rejonowym dla Krakowa-Podgórza
Witold Mazurek – magister pedagogiki, doktorant na Akademii Pedagogicznej w Krakowie