Uzależnienia – pułapki dla szukających szczęścia

8. Na co nastawione są programy profilaktyczne?

W Polsce próby konstruowania i wdrażania profesjonalnych programów profilaktycznych przypadają na dekadę lat 90. W tym czasie powstało dużo nowoczesnych programów odnoszących się głównie do profilaktyki pierwszorzędowej. Programy te uwzględniały współczesną wiedzę na temat czynników ryzyka, czynników chroniących, skutecznych strategii profilaktycznych. Objęto nimi sporą grupę młodzieży szkolnej, jak też przeszkolono nauczycieli.

Podjęto także próby oceny skuteczności programów. Badania ewaluacyjne kilku z nich świadczą o pozytywnym oddziaływaniu (wzrost wiedzy, wzrost samooceny uczniów, pozytywna zmiana postaw, ujawnianie problemów alkoholowych w rodzinie). Jednocześnie badania wskazują, że skuteczność programów jest ograniczona, ponieważ nie odnotowano wyraźnych zmian w zachowaniach uczestników.

Wyniki te być może wskazują na niedoskonałość samych programów, jak też metod badawczych w stosunku do tak złożonego zjawiska, jak ludzkie zachowanie. Badanie skuteczności programów pozwala znaleźć główne przyczyny ich niepowodzeń oraz szukać skutecznych strategii związanych z najbardziej skutecznym modelem profilaktyki.

Współcześnie programy profilaktyczne odchodzą od tradycyjnego modelu profilaktyki, w którym kładziono nacisk na zwalczanie patologii, przekazywanie informacji związanych z uzależnieniami, przede wszystkim dotyczącymi alkoholu, narkotyków i nikotyny, a podejmowane działania były okazjonalne i sporadyczne.

Badania potwierdzają, że takie krótkie, okolicznościowe programy są nieskuteczne, a wręcz szkodliwe. Zwykle rozjątrzają tylko problem, któremu mają przeciwdziałać. Głównie z tego powodu akcentuje się potrzebę konstruowania i realizacji programów obejmujących dłuższy czas oraz systematyczne działania wśród młodzieży. Są to programy, które idą w kierunku szeroko rozumianej promocji zdrowia. Kładzie się w nich nacisk na uczenie umiejętności społecznych, uporządkowanie systemu wartości, szukanie przyczyn uzależnień, a nie tylko ukazywanie ich skutków, osobiste zaangażowanie uczestników.

Szymon Grzelak odnosząc się do współczesnego modelu profilaktyki proponuje model profilaktyki integralnej. W koncepcji tej oddziałuje się na różne płaszczyzny rozwoju człowieka, umacnia czynniki chroniące. Oparte na tej koncepcji programy dążą do wzmocnienia więzi z rodzicami, wspierają zaangażowanie religijne i rozwój duchowy, umacniają prospołeczne normy zachowania. Bardzo mocno podkreśla się, że działania skierowane na dany rodzaj uzależnienia nie mogą skupić się tylko na jednym rodzaju uzależnienia (jak w modelu tradycyjnym), ale muszą być prowadzone w taki sposób, aby wspierać oddziaływania dotyczące innych rodzajów zagrożeń.

Taki model profilaktyki wydaje się być jak najbardziej słuszny i uzasadniony, tym bardziej, że wiele badań wskazuje na fakt współwystępowania ze sobą zachowań ryzykownych.