Agresja wśród dzieci i młodzieży

Historyczne uwarunkowania zachowań agresywnych

W czasach zamierzchłych agresja i zachowania agresywne były naturalne. Utrzymanie się przy życiu, zapewnienie warunków do życia, wychowanie potomstwa, zdobywanie pokarmu, ochrona przed drapieżcami wymuszało zachowania nacechowane agresją. Walka i przemoc, towarzysząca człowiekowi od początku dziejów rodu ludzkiego, spowodowana była chęcią przetrwania i przedłużenia gatunku. Wraz z rozwojem społeczności ludzkiej zachowania agresywne przestają być podstawowym sposobem przetrwania, a wykształcające się normy moralne prowadzą do postrzegania agresji jako dewiacji w stosunkach międzyludzkich.

Termin agresja (z łac. agressio – napad) oznacza „zachowanie się zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobach lub rzeczach”. Obecnie obserwowane zachowania agresywne są przedmiotem badań, obserwacji i analiz specjalistów wielu dziedzin naukowych i sfer życia społecznego. Psychologowie skoncentrowali swe wysiłki na badaniu agresji, którą można zdefiniować jako „zachowanie fizyczne lub werbalne podejmowane z zamiarem zniszczenia lub skrzywdzenia”. Ryszard Stach określa zachowania agresywne jako „czynności, których celem jest spowodowanie innemu człowiekowi lub ludziom cierpienia fizycznego lub psychicznego, a także spowodowanie szkody lub straty cenionych przez nich wartości”.

Powszechne postrzeganie przemocy opiera się na założeniu, „że jest to każdy akt godzący w osobistą wolność jednostki, zmuszanie jednostki do zachowań niezgodnych z jej własną wolą”.

Z subiektywnego punktu widzenia czyn agresywny może być środkiem wyrażenia, odreagowania stłumionych emocji, jak i zaspokojenia potrzeb szacunku oraz odbudowy tożsamości. O subiektywnym znaczeniu zachowań agresywnych decyduje ich psychologiczna dostępność i łatwość wykonania, charakter działania umożliwiający odreagowanie napięcia i dostarczający wzmocnień w postaci znacznej samostymulacji (hałas, stosowanie siły, zwracanie uwagi otoczenia), a także umożliwienia zdobywania aprobaty rówieśniczych grup przestępczych. Powyższe argumenty zdają się potwierdzać hipotezę, że agresja jest reakcją na frustrację. 

Frustracja określona jest jako stan, który występuje wtedy, gdy pewna aktywność ukierunkowana na cel zostaje zablokowana. Im większa frustracja, tym gwałtowniejsza i bardziej brutalna agresywna reakcja.

Przejawy agresji wśród dzieci

Agresja wśród dzieci i młodzieży szkolnej jest zjawiskiem znanym od dawna. Agresywne zachowanie przyjmuje postać bójek i kłótni z rówieśnikami, nieuzasadnionego skarżenia, złośliwych plotek czy mściwości przejawianej w stosunku do kolegów. Agresja może być również kierowana przeciw osobom dorosłym czy przedmiotom.

Jednym z przejawów przemocy wśród dzieci są relacje obserwowane między pewnymi grupami uczniów na terenie szkoły i wokół aktywności związanych ze szkołą: chodzi o wyróżnienie tych, którzy „napastują” innych i tych, którzy są obiektami różnych form agresywnego zachowań. Zachowania takie określamy mianem przemocy interpersonalnej.

Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży przyjmują różną postać i formę. H. Buss i A. Durkee wyróżnili następujące kategorie zachowań agresywnych u dzieci:

• napastliwość fizyczna – używanie fizycznej siły przeciw innym (wdawanie się w bójki z innymi, bez niszczenia przedmiotów);
• napastliwość słowna – wyrażanie negatywnych uczuć w formie i treści wypowiedzi (kłócenie się, krzyczenie i wrzeszczenie, groźby, przekleństwa i nadmierny krytycyzm);
• napastliwość pośrednia – zarówno okrężna (złośliwe obgadywanie lub niszczenie cudzej własności), jak i nie skierowana przeciw komuś określonemu (ataki wściekłości wyrażające się w krzyku, rzucaniu się na ziemię, tupaniu nogami, trzaskaniu drzwiami);
• negatywizm – zachowanie się opozycyjne, zazwyczaj skierowane przeciw zwierzchności (odmowa współpracy, która może sięgać od biernego oporu do otwartego buntu przeciw prawu, bądź utartym zwyczajom);
• podejrzliwość – rzutowanie własnej wrogości na innych (polega na nieufności do ludzi, ale również na przeświadczeniu, że inni nam szkodzą lub zamierzają szkodzić);
• uraza – zazdrość i nienawiść do innych (uczucie złości do całego świata za urojone lub rzeczywiste krzywdy);
• drażliwość – gotowość do wybuchu negatywnych uczuć z byle jakiego powodu (wybuchowość, zły humor, rozdrażnienie i niegrzeczność);
• poczucie winy – uczucie, że jest się złym, że uczyniło się coś złego, odczuwanie wyrzutów sumienia.

Bardzo skrajnymi przejawami zachowań agresywnych dzieci są popełniane przez nie przestępstwa.