Współczesna starość – czy można się do niej przygotować?

Młodość jest swoistego typu obowiązkiem: musimy młodo wyglądać, posługiwać się młodzieżowym językiem i być na bieżąco ze wszystkimi sprawami świata młodości. Czy jest to jednak bezpieczny model życia? A z drugiej strony: Czy można przygotować się do starości? W jaki sposób należy to zrobić? Jak wygląda współczesna starość?

Czym jest starość?

Starość jest interpretowana i oceniana w różnorodny sposób. Niektórym jawi się jako czas realizacji niespełnionych marzeń, planów i odpoczynku od pracy zawodowej. Inni utożsamiają starość z lękiem, słabością, zależnością, podporządkowaniem. Starość dotyczy okresu życia człowieka w końcowej jego fazie. Jednak biologiczny proces starzenia zaczyna się w chwili narodzin i przebiega u każdego człowieka z różnorodną prędkością. Przyspieszają go lub spowolniają takie czynniki, jak status społeczny, środowisko kulturowe, cechy biologiczne organizmu, podejmowana aktywność zawodowa. Granica starości jest płynna, ponieważ w różnych społecznościach, kulturach, państwach jest ustalana w odmienny sposób, a wpływ na nią mają takie czynniki, jak przyjęte normy i wzory kulturowe, poziom rozwoju danego obszaru, struktura społeczna. Dlatego określenie progu starości dostarcza dosyć poważnych problemów.

W Polsce przyjmuje się, zgodnie z ustaloną przez państwo definicją wieku poprodukcyjnego, że jest to wiek 60 lat dla kobiet, a 65 dla mężczyzn^[1]. A. Sauvy stwierdza: „nie ma zresztą żadnego sensu ustalać początku starości na 30 lat, na 60 lat, czy też na jakikolwiek inny wiek i przypuszczać, że od zakończenia procesu wzrostu aż do tego właśnie momentu nie dokonały się w organizmie żadne zmiany”^[2]. A. A. Zych definiuje starość jako „nieunikniony efekt starzenia się, w którym procesy biologiczne, psychiczne i społeczne zaczynają oddziaływać względem siebie synergetycznie, prowadząc do naruszenia równowagi biologicznej i psychicznej bez możliwości przeciwdziałania temu, czyli jest to końcowy etap starzenia się; starość, jako okres życia następujący po wieku dojrzałym, jest pojęciem statycznym, natomiast starzenie się, jako proces, zjawiskiem dynamicznym; za początek starości przyjmuje się umownie 60. lub 65. rok życia, a nieuchronnym końcem starości jest śmierć”^[3].

Starość jest zjawiskiem rzeczywistym, dotyczy nie tylko jednostek, ale również grup społecznych, które są coraz liczniejsze w społeczeństwie polskim oraz w społeczeństwie globalnym.

Stary człowiek w społeczeństwie

Zasadne w tym miejscu wydaje się pytanie o miejsce, jakie zajmują we współczesnym świecie ludzie starzy. Obecnie zachodzi niepokojące zjawisko wzrostu liczby osób w starszym wieku na wszystkich kontynentach i nasilenie tego procesu w szczególności na terenach Europy zachodniej i południowej oraz Ameryki Północnej^[4]. Zgodnie z prognozami, globalizacja procesu starzenia się spowoduje w najbliższych 20 latach zwiększenie liczby ludności w wieku 60 lat i więcej do 1–1,5 mld na świecie, a w Polsce do 6,2–7,3 mln. W 2000 r. ludzi powyżej 60 roku życia było 600 mln, w 2050 r. będzie ich około 2 mld, co spowoduje, że liczba osób starszych (powyżej 60 roku życia) dorówna liczbie dzieci (od urodzenia do 14 lat)^[5]. Na społeczne zróżnicowanie ludzi starych mają wpływ takie czynniki, jak płeć (wpływa istotnie na stan zdrowia, kobiety częściej zapadają na choroby przewlekłe, a mężczyźni na ostre stany chorobowe), wykształcenie (niższe wykształcenie kobiet ma wpływ na ich pozycję społeczną w okresie starości), wiek (wpływa na stan zdrowia i zależność osoby starszej od usług medycznych i opiekuńczych), miejsce zamieszkania (ludzie starzy żyją na wsi częściej w rodzinach wielopokoleniowych, w których otrzymują pomoc i materialne wsparcie, w miastach żyje więcej samotnych seniorów), źródło dochodu (najwyższe dochody mają seniorzy utrzymujący się z emerytur pracowniczych, w dużo gorszej sytuacji finansowej są osoby uzyskujące renty, emeryci-rolnicy oraz osoby, dla których podstawę utrzymania stanowi zasiłek pomocy społecznej).

Osobnym tematem jest postrzeganie starych ludzi przez młodsze pokolenia. Jak seniorzy są odbierani w otoczeniu społecznym? Czy starość jest zauważana przez młodych i jakie przyjmuje oblicza? Raport z badań CBOS Polacy wobec ludzi starszych i własnej starości ukazuje obraz osoby starszej w świadomości społeczeństwa polskiego oraz jego zależność od wielu czynników natury społecznej, ekonomicznej i politycznej. W badaniu przeprowadzonym przez CBOS w listopadzie 2009 r., zdaniem większości Polaków (87%), ludzie starsi są potrzebni społeczeństwu. Tylko 9% respondentów uważa, że są oni dla społeczeństwa raczej obciążeniem, a 4% nie ma zdania w tej kwestii. Odmienność odpowiedzi jest zależna od wykształcenia respondentów – im bardziej są wykształceni, w tym mniejszym stopniu postrzegają ludzi starszych jako obciążenie. Co ciekawe, osoby powyżej 65. roku życia uważają, że są dla społeczeństwa raczej obciążeniem, co może wynikać z ich niskiej samooceny lub świadczyć o niemożności znalezienia dla siebie miejsca w społeczeństwie. Aż 97% respondentów docenia rolę seniorów jako dziadków i babć, natomiast 95% respondentów docenia ich doświadczenie i wiedzę. Dla 92% badanych ludzie starsi są dobrymi sąsiadami, ponieważ zwracają uwagę na to, co się dzieje w ich otoczeniu. 88% respondentów docenia osoby starsze, ponieważ mają dużo czasu na zajęcie się działalnością społeczną. Co drugi respondent uważa, że osoby starsze są szanowane w sposób umiarkowany (odpowiedź: raczej tak). 31% respondentów nie dostrzega poszanowania osób starszych. Większość respondentów uważa, że osoby starsze są bardziej szanowane w ich bliskim otoczeniu niż w całym społeczeństwie, co wynika zapewne z utożsamiania się ze swoim otoczeniem. 24% ankietowanych uważa, że ludzie z ich bliskiego otoczenia traktują ludzi starszych zdecydowanie życzliwie, a 54% dostrzega umiarkowaną życzliwość. Wśród swoich znajomych obojętność wobec starszych dostrzega 16% badanych, a 2% widzi niechęć^[6].