Współczesna starość – czy można się do niej przygotować?

Problemy starości

Starość niesie ze sobą wiele problemów. Przede wszystkim następuje biologiczne starzenie się organizmu, dokuczają choroby, istnieje stała potrzeba przyjmowania leków. Wszystkie te czynniki mogą wpływać na społeczną izolację i negatywne nastawienie wobec życia. Problemy zdrowotne wiążą się zazwyczaj z innymi problemami, np. materialnymi, mieszkaniowymi, ograniczoną funkcją opiekuńczą rodziny. Zakończenie pracy zawodowej i przejście na emeryturę często wiąże się z pogorszeniem sytuacji materialnej, obniżeniem standardu życia, a czasami z ubóstwem. Problemy finansowe przekładają się na ograniczenie życia towarzyskiego i możliwości wykorzystania wolnego czasu w atrakcyjny sposób oraz ograniczenie życiowej przestrzeni, co często prowadzi do osamotnienia. Zwraca się również uwagę na coraz szerszy problem ageizmu^[7], czyli dyskryminacji ze względu na wiek, która dotyczy najczęściej ludzi starszych i oznacza gorsze, niesprawiedliwe traktowanie, brak zaspokajania ich potrzeb, dla których uzasadnieniem są specyficzne cechy późnej dojrzałości i starości. We współczesnym świecie więzi człowieka starego z jego środowiskiem rodzinnym są na ogół dosyć słabe, co wynika głównie z rozluźnienia kontaktów międzypokoleniowych, będących wynikiem zmiany stylu życia, wczesnego usamodzielniania się młodych ludzi, jak również coraz bardziej rozwiniętej sieci pomocy społecznej.

Nieumiejętność przystosowania się do nowych sytuacji prowadzi często do problemów emocjonalnych. Kto może zatem pomóc seniorom w odnalezieniu się w kolejnej fazie życia, która przynosi wiele problemów i trosk? Na pewno takie działania mogą podjąć różnego typu instytucje i organizacje, które interesują się seniorami, stwarzając warunki do prawidłowego ich funkcjonowania. Mowa tu o takich instytucjach jak: domy pomocy społecznej (ich celem jest świadczenie całodobowej opieki oraz zaspokojenie potrzeb bytowych, społecznych i religijnych na poziomie obowiązującego standardu), dzienne domy pomocy (są to placówki pomocy społecznej typu otwartego, ich celem jest zapewnienie pomocy podopiecznym w organizacji ich życia), kluby seniora (ich zasadniczym celem jest stworzenie warunków do przyjemnego spędzania czasu wolnego, zaspokajania potrzeb wyższego rzędu), Uniwersytety Trzeciego Wieku (najbardziej rozpowszechniona, instytucjonalna forma edukacji ludzi starszych, są to placówki należące do systemu kształcenia ustawicznego), organizacje pozarządowe (oferują najczęściej wsparcie finansowe, rzeczowe, usługi)^[8].

Starość a wychowanie

Jak się ma relacja starości wobec wychowania we wcześniejszych fazach życia, szczególnie w młodości? Przede wszystkim należy wyjść z założenia, że starość jest czasem, do którego należy się właściwie przygotowywać, tak jak człowiek przygotowuje się do prowadzenia dorosłego życia, podjęcia pierwszej pracy, założenia rodziny. Należy „wychować” człowieka do roli seniora. Człowiek starzeje się od chwili przyjścia na świat. Świadomość tej prawidłowości powinna wiązać się z jednoczesnym przygotowywaniem człowieka do kolejnych etapów życia, w tym do starości. Przygotowanie do starości powinno przejawiać się w działaniach na rzecz takiego poziomu życia, który zapewniłby człowiekowi w starszym wieku zaspokojenie wszystkich jego potrzeb bytowych, psychicznych i intelektualnych. Prawidłowe przygotowanie do starości jest najlepszym sposobem na godzenie się ludzi z wkraczaniem w ostatnią fazę życia, dostrzeganie w starości interesującego etapu, który może być drogą do spełnienia niezrealizowanych dotąd planów.

Wychowanie do starości spełnia w życiu człowieka bardzo istotne zadanie. Powinno być podejmowane już w rodzinie i obejmować takie aspekty, jak uczenie właściwego stosunku do osób starszych, kształtowanie postaw prozdrowotnych, zdobywanie wykształcenia i środków pozwalających na godne życie. O takie wychowanie jest coraz trudniej, ponieważ zanika model rodziny wielopokoleniowej, a rodzice mają coraz mniej czasu na przebywanie z dziećmi. Nadzieje pokładane są w szkole, która powinna podejmować kwestie starości. Jednak współczesny system edukacji problem przygotowania do starości traktuje marginalnie, wychodząc z założenia, że jest to okres życia zbyt odległy czasowo, by jego tematykę podejmować już w latach nauki szkolnej.

Inaczej sytuacja wygląda w odniesieniu do seniorów, którym obecnie proponuje się wiele form aktywności. Jest coraz więcej projektów, mających na celu animację osób starszych nie tylko do czynnego spędzania wolnego czasu, ale też do radzenia sobie z problemami starczego wieku. Można więc mówić o wychowaniu do starości w aspekcie edukacji młodego pokolenia, jak również właściwego przygotowania seniorów do zmieniających się warunków życia w fazie starości.

Przygotowanie i wychowanie do starości stanowi główne zadanie stawiane przed społeczeństwem polskim, ze względu na coraz większą liczbę osób będących w tzw. trzecim i czwartym wieku. Motywowanie do aktywności fizycznej i intelektualnej ma zasadnicze znaczenie w procesie wychowania do świadomie przeżywanej starości. Jego celem jest nie tylko ochrona zdrowia, zapobieganie niepełnosprawności i patologicznej starości, ale też brak uzależnienia od innych osób. Punktem wyjścia jest chęć zapewnienia seniorom możliwości samodzielnego funkcjonowania w najbliższym środowisku i możliwość utrzymania zdrowia. Głównym zadaniem szeroko pojętego wychowania do starości jest rozwijanie umiejętności planowania swojej egzystencji w taki sposób, by starość nie była dla człowieka fazą życia łączącą się z rezygnacją z aktywności fizycznej i umysłowej, ale żeby była stanem naturalnym, który będzie akceptowany zarówno mentalnie, jak i emocjonalnie.

Wychowanie do starości dąży też do zniwelowania stereotypowego spojrzenia na starość, które nadal jest mocno zakorzenione w polskim społeczeństwie i w innych krajach. Mimo specyficznych cech, problemów, ograniczeń, starość powinna być odbierana jako naturalny okres rozwoju człowieka, podobnie jak wcześniejsze fazy jego życia. Duży nacisk jest kładziony również na kształtowanie właściwych postaw wobec życia, pozytywnego nastawienia względem własnej przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Umiejętność planowania swego życia i akceptacji dziejących się w nim wydarzeń pozwoli na dokonywanie zmian, które są wpisane również w starość. Należy zatem podjąć działania mające na celu wykorzystanie zasobów społecznych, jakie stoją za seniorami – ich doświadczenia, wiedzy, wolnego czasu, zaangażowania społecznego.

Ilona Gołębiewska - socjolog, pedagog-terapeuta, absolwentka i doktorantka Wydziału Nauk Humanistycznych Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, stypendystka Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (w roku akademickim 2010/2011). Zainteresowania naukowe: historia oświaty i wychowania, andragogika, socjologia edukacji, mass media, literatura XX w.