Liberalizm po polsku

Nie chodzi jednak wyłącznie o spór semantyczny. Sprawa jest poważniejsza, jeżeli wraz z krytykowaniem liberalizmu utrwala się generalnie lękowa postawa wobec podstaw nowożytnej demokracji liberalnej (notabene – bez wskazania jakiejkolwiek realnej alternatywy). Problem narasta, gdy rozpędzona krytyka godzi w fundamentalne cnoty społeczne, które właśnie liberalizm pomógł ukształtować, takie jak: przedsiębiorczość, odpowiedzialne gospodarowanie (odpowiedzialne –  czytaj: świadome, a więc rozumiejące wolny rynek), postęp, otwartość, niewykluczanie, korporacyjność, oszczędność, śmiałe inwestowanie, szacunek dla rządów prawa, szacunek dla praw i wolności jednostki, itd. Nie jest odkryciem Ameryki stwierdzenie, że po długim okresie komunizmu nasz kraj potrzebuje rozwoju klasy średniej, akumulacji kapitału, nowych inwestycji, tworzenia nowych miejsc pracy, a przede wszystkim wytworzenia nowych nawyków gospodarowania, inwestowania, obracania kapitałem, nowej kultury pracy itp. Jeżeli widoczna część opinii publicznej czyni z liberalizmu straszaka i wroga publicznego nr 1 (nie precyzując, o jaki liberalizm chodzi), to w efekcie nie tylko powstaje chaos pojęciowy, nie tylko szerzy się lękowa, surrealistyczna dyskusja, ale mnożą się zjawiska destrukcyjne – eskalacja konfliktów i kłótni, mnożenie uprzedzeń. Na dłuższą metę marnuje się kapitał społeczny.

Katolickość: atut czy przeszkoda?

Polska jest krajem o silnej tożsamości katolickiej z utrwaloną tradycją obecności Kościoła w życiu publicznym. Budując nowoczesną demokrację, nie tylko nie powinniśmy u nas katolicyzmu ignorować, ale wręcz w nim szukać wzmocnienia i inspiracji. Tym bardziej że liberalna demokracja nie traktuje religii jako ciała obcego. W kontekście społecznej roli religii demokracja liberalna wykształciła dwie kardynalne zasady: niezależności/autonomii Kościoła i państwa oraz wolności religijnej. Obie są ujęte w konstytucjach państw europejskich, obie zostały zaaprobowane przez Sobór Watykański II, głównie w takich dokumentach, jak: Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes i Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae.

Nie wchodząc w przysłowiowe dzielenie włosa na czworo, można powiedzieć, że dziś Kościół nie ma problemu z demokracją jako taką. Najpełniej wyraził to Jan Paweł II w encyklice Centesimus annus, pisząc: Kościół docenia demokrację jako system, który zapewnia udział obywateli w decyzjach politycznych i rządzonym gwarantuje możliwość wyboru oraz kontrolowania własnych rządów, a także – kiedy należy to uczynić – zastępowania ich w sposób pokojowy innymi. W dalszej części dokumentu Ojciec Święty pisze, iż autentyczna demokracja wymaga “podmiotowości” społeczeństwa, przez tworzenie struktur uczestnictwa oraz współodpowiedzialności (CA, 46).

Podmiotowość społeczna i autentyczne uczestnictwo w życiu społecznym to wartości wspólne dla tradycji liberalnej demokracji i dla tradycji katolickiej. Należy wyraźnie podkreślić, że w relacji “religia” – “liberalizm” nie ma takiego (ani nawet analogicznego) napięcia, jakie istnieje w relacji “religia” – “komunizm”. Magisterium Kościoła podkreśla wręcz pozytywną rolę współczesnej demokracji, wolnego rynku i zysku w ekonomii. Historycznie rzecz ujmując, nawet w czasach największej krytyki liberalizmu, która ma swoją pokaźną kartę, nigdy nie była ona na tym samym poziomie, co krytyka totalitaryzmu komunistycznego.

Odpowiedź na pytanie, czy katolicka Polska pasuje do nowoczesnej demokracji liberalnej jest złożona. Czy tego chcemy, czy nie, Polska jest w trakcie przyswajania tego modelu. Nie bez napięć. Pytanie powyższe można by przeformułować: “Jak Polska przyswoi liberalną demokrację?”. Błędem byłoby szukanie szybkich odpowiedzi czy uprawianie socjotechniki w stylu “klerykalizowania liberalizmu” czy “liberalizowania katolicyzmu”. Można jednak zaryzykować stwierdzenie, że przyszłość naszej publicznej debaty i naszej podmiotowości społecznej w dużej mierze będzie zależeć od dialogu, jaki się rozegra na linii tradycja katolicka – tradycja demokracji liberalnej. Najgorszą rzeczą, jaką można sobie wyobrazić, jest walka na śmierć i życie między tymi dwiema tradycjami. Rzeczą najbardziej pożądaną jest twórczy dialog w duchu poszanowania dla wolności, równości, prawdy, taki dialog, w którym wszyscy budujemy naszą wspólną podmiotowość społeczną. W dialogu tym nie powinno się ośmieszać zbiorowych form manifestowania naszej religijności (nawet jeżeli nie przystają one do niektórych zagranicznych standardów), jak również nie powinno się robić z ideałów liberalnych niczego na kształt zagrożenia dla narodowej tradycji i tożsamości. Dialog ów powinien wykraczać poza doraźne spory i poza retorykę wyborczą. Być może efektem takiego procesu będzie umocnienie zarówno autentycznej demokracji, jak i autentycznego katolicyzmu.

Ks. Dariusz Dańkowski – jezuita, wykładowca filozofii politycznej, katolickiej nauki społecznej i etyki biznesu w Wyższej Szkole Filozoficzno-Pedagogicznej Ignatianum w Krakowie; członek Centrum Studiów Społecznych; duszpasterz akademicki.