Funkcje sztuki sakralnej

„Piękno rzeczy śmiertelnych mija,

lecz nie piękno sztuki”.

Leonardo da Vinci

Podejmując temat, jakże rozległy, jeśli chodzi o wielofunkcyjność sztuki, a jednocześnie bardzo zawężony do sztuki sakralnej, zamierzam skupić się w dalszej części artykułu na głównej funkcji sztuki sakralnej, jaką jest – przybliżać a nawet ośmielę się użyć terminu: objawiać – Absolut wzbudzając wiarę, a chodzi mi przede wszystkim o sztukę chrześcijańską, czy też wczesnochrześcijańską, której zakres i przedmiot nie jest łatwo określić^[1].

Czym jest sztuka?

Zanim przejdę do omówienia tego tematu, niezbędne jest na wstępie określenie terminu „sztuka”, wszak przeszedł on w historii ogromną ewolucję. Sztuka to podstawowy składnik kultury, jeden z zasadniczych sposobów uzewnętrzniania zdolności twórczych człowieka oraz zespół świadomych działań ludzkich, w wyniku których powstaje przedmiot estetyczny (np. obraz, rzeźba, utwór sceniczny bądź muzyczny), określany mianem dzieła lub dzieła sztuki. Sztuka – dziedzina ludzkiej działalności artystycznej była wyróżniana ze względu na związane z nią wartości artystyczne. Termin ten zmieniał swe historyczne znaczenie^[2]. Pozostaje faktem, że sztuka wydaje się nieodłączna od dziejów ludzkości. Już starożytni zajmowali się problematyką funkcji i wpływu sztuki na życie człowieka. Ówcześni filozofowie zauważyli, że ma ona ogromny wpływ na kształtowanie się jednostki, na zbudowanie wewnętrznej harmonii^[3]. Co więcej, uznając słuszność opinii R. Huyghe’a, który twierdzi, że sztuka ma bardzo istotne znaczenie dla człowieka jako jednostki i życia społecznego, należy podkreślić, że sztuka nie może istnieć bez człowieka^[4]. Lakonicznie mówiąc, sztuka to na pewno dziedzina działalności ludzkiej, uprawiana przez artystów, jednak definicja artysty dzisiaj nie jest jednoznaczna i w wielu środowiskach rodzą się kontrowersje na temat tego, kogo należy określić mianem artysty. W związku z tym, że definiowanie pojęcia „artysta” nie jest przedmiotem moich badań, pozostawiam to zagadnienie otwartym. Zaznaczyć trzeba, że nie istnieje jedna spójna, ogólnie przyjęta definicja sztuki, gdyż jej granice są redefiniowane w sposób ciągły, w każdej chwili może pojawić się dzieło, które w arbitralnie przyjętej, domkniętej definicji się nie mieści. W związku z tym także funkcje sztuki mogą się zmieniać, a przynajmniej mogą pojawiać się nowe jej zadania wraz z pojawieniem się dzieła, które wyjdzie poza rozumienie i pojęcia sztuki.

Sztuka narodziła się wraz z rozwojem cywilizacji ludzkiej. Wyraz „sztuka” (łac. ars, gr. techne) w starożytności i średniowieczu oznaczał tyle, co umiejętność, albo inaczej – znajomość ściśle określonych reguł i postępowanie zgodnie z nimi, czyli dokładnie tyle, co rzemiosło. I w istocie, w poczet sztuk zaliczano, oprócz malarstwa i rzeźby, wiele rzemiosł, jak garncarstwo, czy krawiectwo, ale także np. retorykę, czy strategię. Robienie czegoś bez reguł było przeciwieństwem sztuki, np. we wczesnym okresie Grecy sądzili, że poezja powstaje pod natchnieniem muz i nie włączali jej w poczet sztuk. To, co łączy sztuki z rzemiosłem i częścią nauk było dla myślicieli starożytności i średniowiecza daleko bardziej widoczne, niż to, co je odróżnia. Nie powstał podział na sztuki rzemieślnicze i artystyczne, dzielono je natomiast ze względu na to, czy angażują tylko umysł, czy też wymagają także wysiłku fizycznego. Te pierwsze nazywano artes liberales, czyli „wyzwolonymi”, zaś drugie – artes vulgares, czyli „pospolitymi”, przemianowując je w średniowieczu na „mechaniczne”. Sztuki wyzwolone były uważane za o wiele wyższe niż mechaniczne. Sztuk wyzwolonych wymieniano siedem: gramatyka, retoryka, logika, arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka.

Zmiana rozumienia sztuki

Renesans natomiast to czas, kiedy „twórca sztuki” zajmował w społeczeństwie szczególną rolę, co więcej, sami „twórcy sztuki” zaczęli dążyć do podniesienia statusu swoich profesji i oddzielenia od rzemiosła, toteż aspirowali do miana uczonych, podnosząc rzeźbę, architekturę i malarstwo do rangi nauki, tym bardziej, że współgrało to z ich dążeniami, by planować swe dzieła z matematyczną dokładnością. Dopiero później pojawił się sprzeciw wobec tej ścisłej koncepcji, sztuka oddzieliła się także od nauk. Pomimo że posiadano świadomość, iż sztuki są czymś różnym od nauk i rzemiosł, nie było koncepcji na określenie czynnika łączącego to, co dziś nazywamy sztukami pięknymi. Początkowo uważano, że jest nim rysunek, i mówiono o sztukach rysunkowych, nie wiedziano jednak, na jakiej podstawie dołączyć do tego muzykę, taniec i teatr. Próbowano wyróżnić też sztuki umysłowe, muzyczne, pamięciowe, obrazowe.

Czas sporów na temat nazewnictwa w dziedzinie sztuki to przełom XVII i XVIII w. Dopiero w latach 50. XVIII w. francuski filozof oświeceniowy, Ch. Batteux, wprowadził termin „sztuki piękne” (beaux-arts), zaliczając do nich malarstwo, rzeźbę, architekturę, muzykę, wymowę, poezję, taniec i teatr. Sztuka począwszy od XIX w. uniezależniła się od rzemiosła i związała ściślej z pojęciem twórczości, oryginalności, indywidualizmu i nowatorstwa. Materię sztuki stanowiły dzieła sztuki, a ich autorzy stali się artystami motywowanymi wewnętrznym przymusem tworzenia, czy też potrzebą wyrażenia uczuć, rozwiązania problemów własnych lub ogólnoludzkich, niedającymi się ograniczyć wyłącznie do funkcji dostarczycieli wrażeń estetycznych.