Zastosowanie pieśni i piosenek w katechezie

Wybierając pieśń czy piosenkę, katecheta winien uwzględniać wiele kwestii – zarówno odnośnie do zgodności utworu z daną jednostką lekcyjną, jak i dostosowania go do możliwości uczniów. Jednym z bardziej istotnych kryteriów jest zgodność utworu z tematyką lekcji i jej założeniami programowymi. Niedopuszczalne jest stosowanie „jakiejkolwiek” piosenki, bez uprzedniego przeanalizowania jej związku z celami lekcji. Zgodność treści pomoże wybrać właściwy utwór, stosownie do szerszego kontekstu – omawianego działu czy okresu liturgicznego^[10]. Niezależnie od tego, czy piosenka ma być wykonana na początku lekcji czy na jej zakończenie, jej nastrój musi być adekwatny do zbawczych wydarzeń przedstawianych w jednostce czy zagadnień podejmowanych w jej toku. Oczywistą sprzecznością byłoby więc wykonywanie utworów o radosnym charakterze czy łączącymi element zabawy w lekcjach związanych z Wielkim Postem czy poruszających ważne problemy moralne. Z kolei nastrój piosenek wyrażających radość ze Zmartwychwstania Pańskiego czy przynależności do Bożej rodziny bądź otrzymania wielkich darów od Boga, musi być wyrażony zarówno w warstwie tekstowej utworu, jak i jego melodii. W tym przypadku w odniesieniu do dzieci młodszych wskazane jest łączenie śpiewu z naturalną dla nich skłonnością do zabawy. Niezależnie od tego, czy ma przed sobą wiersz, piosenkę, czy fragment modlitwy – dziecko wprowadza je „we własny obieg «literacki», który konkretyzuje swoim ciałem, wytworami swoich rąk, a nieraz i przy użyciu innych partnerów zabawy”^[11]. Taka konkretyzacja tekstu występuje w popularnych w nauce religii piosenkach z gestami. Poza licznymi utworami oraz z zaproponowaną w podręczniku metodycznym gestykulacją, wiele piosenek umożliwia dostosowanie do ich tekstu odpowiednich postaw – aktywizacja uczniów przy śpiewie będzie więc zależeć od kreatywności nauczyciela. Jednoczesne odgrywanie przy pomocy ciała czynności, o których śpiewają uczniowie, nie tylko jest dla dzieci źródłem radości, ale także służy lepszemu utrwaleniu treści. W sytuacji, gdy tekst nie sugeruje konkretnych gestów, zaś katecheta nie ma pomysłu na ich zaproponowanie, w przedszkolu i młodszych klasach szkoły podstawowej uczniowie mogą naśladować grę na wyimaginowanych instrumentach, wybierając je zależnie od upodobań. Podobnie jak w wielu innych sytuacjach, tak i przy śpiewie najlepszą podpowiedzią dla katechety będzie obserwowanie uczniów i ich reakcji – jeśli uczniowie z autentyczną radością wykonują utwór i poruszają się w jego takt rytmicznie, warto podtrzymać ten nastrój i np. zaproponować wykonanie piosenki w dwóch sekcjach – tanecznej i instrumentalnej (taki podział pomoże dzieciom wybrać preferowany rodzaj aktywności). Inną formą uatrakcyjnienia śpiewu jest wykonywanie utworu w coraz szybszym tempie. Ten sposób jednak zarezerwowany jest dla piosenek religijnych, w przypadku pieśni można przeprowadzić „mini-konkurs”, zalecając śpiew z podziałem na chłopców i dziewczynki bądź poszczególne rzędy.

Podobnie jak we wszelkiego rodzaju tekstach wspomagających szkolne nauczanie religii, tak i w przypadku piosenek należy zrezygnować z utworów z przeakcentowanym wymiarem dydaktycznym czy przesadnie umoralniających. Obciążanie piosenki nauczką czy mało subtelnym morałem, sprzeniewierza się wszelkim walorom śpiewu religijnego. Przestaje być on przyjemnością, a wykonanie piosenki pozostaje (nierzadko przykrym) obowiązkiem. Z podobnych racji katecheta winien starać się uwzględnić upodobania uczniów, nie zaś osobiste fascynacje muzyczne pamiętając, iż utwór ma pomóc katechizowanym w zwróceniu się do Boga. Jeśli więc dopiero zaczyna pracę z daną klasą, warto na początku roku szkolnego przygotować anonimową ankietę, która pozwoli określić stan wiedzy i świadomości religijnej uczniów. Pożądane byłoby w ankiecie pytanie o znane i lubiane utwory religijne (np. z określeniem ich ilości). Z kolei w ramach lekcji powtórzeniowych warto sprawdzać znajomość poznanych wcześniej utworów analogicznie do metody „kto da więcej”, poprzez śpiew piosenki lub recytację jej tekstu w poszczególnych grupach czy rzędach. Tekst piosenki może być również wykorzystywany jako baza dla własnej twórczej refleksji uczniów – starsze dzieci i młodzież w ramach pracy w grupach mogą dopisywać dalsze zwrotki utworu, dając w nich wyraz własnym wrażeniom czy poznanym na lekcji treściom religijnym.

W wyborze utworu należy kierować się nie tylko treścią i nastrojem piosenki, ale także możliwościami uczniów. W przypadku dziecięcych piosenek religijnych artyzm tekstów należy pogodzić z prostotą języka. Niekwestionowanym wzorem mogą być pod tym względem utwory Arki Noego, w których głębokie treści religijne (czasem wręcz: teologiczne), umiejętnie połączone są z łatwą melodią i ciekawym wykonaniem. Dodatkowym walorem jest w nich wierne odwzorowanie dziecięcych sposobów wyrażania myśli, a także częste zabawy słowne, bliskie dzieciom i lubiane przez nie. Również korzystając z nagrań innych artystów warto wykorzystywać te, na których wykonawcy są rówieśnikami uczniów. Dzięki temu katechizowani łatwiej włączą się w śpiew, bowiem oryginalne wykonanie będzie odpowiadało ich możliwościom wokalnym. Pieśń czy piosenka nagrana w tonacji nieodpowiedniej dla uczniów czy w zbyt kunsztowny sposób, może skutecznie zniechęcić do śpiewu. W pracy z młodzieżą zalecane jest wykorzystywanie nagrań z udziałem popularnych artystów, znanych ze świeckiej sceny muzycznej.

Warto pamiętać, iż nierzadko cechy, które pozwalają na zastosowanie piosenki w przedszkolu czy edukacji wczesnoszkolnej, stanowią jednocześnie przeszkodę w wykorzystaniu ich na wyższych etapach edukacyjnych. Śpiew bowiem, podobnie jak wszelkie inne środki ożywiające i wspomagające nauczanie religii, winien być dostosowany do wieku wykonawcy. Jedną z zasad doboru piosenki jest wiek ucznia i jego aktualny etap rozwoju^[12]. I chociaż uczeń szkoły podstawowej, tak w edukacji wczesnoszkolnej, jak i w klasach 4-6, chętnie angażuje się w śpiew, to „dla dziecka 6-8 letniego (…) wskazane są piosenki i śpiewy bardzo proste pod względem formy i treści, najlepiej z refrenem o słowach łatwych do wypowiedzenia i zapamiętania”^[13]. Z kolei między 8 a 10 rokiem życia dzieci chętnie śpiewają piosenki o charakterze narracyjnym, balladowym, np. opisy wydarzeń z Pisma Świętego^[14]. Zamiast więc zachęcać gimnazjalistę do śpiewanej autodeklaracji Dzieckiem Bożym jestem ja, zdecydowanie słuszniej jest wyrazić tę prawdę utworem Zobaczcie jak wielką miłość, wiernie oddającym treść 1 Listu św. Jana (1 J 3, 1). Zasadniczo w odniesieniu do młodzieży bezpieczniej będzie skupić się na pieśniach tradycyjnych, zaś ze szczególną ostrożnością traktować piosenki wykonywane na spotkaniach parafialnych grup i ruchów czy niektórych utworów pielgrzymkowych pełniących funkcję rozrywkową. W przeciwieństwie do grup parafialnych czy pielgrzymkowych, szkolna klasa zazwyczaj nie jest wspólnotą wiary. O ile więc we własnym gronie wspomniane grupy będą „bawić się” śpiewem, wyrażać w nim swą zażyłą relację z Bogiem, o tyle na gruncie szkoły dla niektórych uczniów tak śmiałe zwracanie się do Boga może być trudne do pogodzenia z ich przeżywaniem wiary. Jeszcze inni zaś mogą odnaleźć w takich piosenkach powód do niepoważnego traktowania religii, a nawet do kpin.

Blisko pół wieku temu ks. W. Mniejżyński pisał na łamach „Katechety”, iż „pieśń religijna spełnia ważne zadanie na poszczególnych stopniach katechezy. Wywołuje właściwą atmosferę religijną i dyspozycję duchową. Przyczynia się do nastrojowego startu lekcyjnego. Porusza uczucia. Mobilizuje wolę. Pod względem psychologicznym odpowiada naszemu żywemu temperamentowi. Ma walory społeczne: zaprawia do udziału w liturgii”^[15]. Warto przypomnieć o tym, bowiem pieśń nie straciła nic ze swych walorów, jednak w dzisiejszej pogoni za nowinkami metodyczno-dydaktycznymi zapomniano nieco o środku tak podstawowym, jakim jest śpiew. Z pewną nonszalancją traktuje się czasem utwory, nie przykładając większej wagi do ich wyboru. Tymczasem to właśnie za sprawą pieśni i piosenki można ożywić szkolne nauczanie religii; dzięki nim treści religijne mogą przeniknąć do świadomości uczniów, zaś właściwy utworom muzycznym ładunek emocjonalny umożliwi głębsze przeżycie tych treści. Prezentując odpowiednią pieśń czy piosenkę i przygotowując do jej wykonania, katecheta niejako wskazuje jedną z dróg do Chrystusa, po której dalej uczeń z powodzeniem może poruszać się sam, zmierzając we właściwym kierunku.

Aneta Rayzacher-Majewska – dr katechetyki, adiunkt w Katedrze Katechetyki Fundamentalnej i Historii Katechezy UKSW, katechetka w Szkole Podstawowej nr 2 w Piastowie, rzeczoznawca ds. oceny programów nauczania religii i podręczników katechetycznych, autorka podręczników i pomocy katechetycznych.