System prewencyjny św. Jana Bosko

Na szczególną uwagę wśród wychowawców działających w XIX wieku w duchu prewencyjnym zasługuje postać św. Jana Bosko. Wprowadził on do dotychczasowego systemu wychowania istotne wartości, które zdecydowały o nowym stylu pedagogicznego oddziaływania, zwanym powszechnie salezjańskim systemem prewencyjnym. Od chwili jego powstania w wychowaniu religijnym Kościoła notuje się inne niż dotąd podejście wychowanka i całego wychowania.

Przybywając do Turynu, ks. Bosko znalazł się w społeczności podzielonej na bogatych i biednych – tych, którzy osiągnęli pewien status społeczny, i tych, którzy nie mieli na to żadnej nadziei. Widząc to, podjął decyzję poświęcenia się młodzieży biednej, pragnąc pomóc jej w zdobyciu odpowiedniego wykształcenia i uzyskaniu statusu społecznego. Wielkie znaczenie dla formacji pedagogiczno-pastoralnej ks. Bosko miało wydarzenie z lat dzieciństwa, do którego wracał w swojej działalności. Był to sen, w czasie którego młody Janek został pouczony, że najlepszą metodą wychowania jest dobroć i łagodność.

Wiek XIX zwano nie tylko wiekiem wynalazków i odkryć, pary i elektryczności, ale także wiekiem pedagogii. Działali wtedy wybitni pedagodzy: J.H. Pestalozzi, F. Frobel, R. Owen, J. F. Herbart. Ks. Bosko interesował się nowymi zjawiskami pedagogicznymi, ale nie angażował się w ich nurt i sam niewiele pisał o swoim systemie wychowawczym. Jednakże, gdy proszono go, by wytłumaczył, na czym polega jego metoda wychowawcza, mawiał: „Kocham ich. Oto wszystko” (Bosko 1990). Innym razem powiedział: „Wychowuję ich tak, jak moja mama mnie wychowała” (tamże: 208).

Apostoł młodzieży wielokrotnie wypowiadał się na temat swojego systemu wychowawczego. Po raz pierwszy uczynił to w marcu 1847 r. w Nizza Marre, gdzie wygłosił przemówienie, a w 1852 r. począł szkicować regulaminy, w których zamieścił zasady wychowania. Podczas spotkania w kwietniu 1854 r. z ministrem Ratazzim wyjaśnił: „Mamy do czynienia z dwoma systemami. Jeden nazywa się „system represyjny”, a drugi „system prewencyjny”. Pierwszy zamierza wychować człowieka poprzez zastosowanie siły, wywierając na niego nacisk i karząc w wypadku, gdy złamie on prawo lub popełni jakieś przestępstwo. Drugi próbuje wychować przez łagodność, pomagając człowiekowi przez przyjazną zachętę w przestrzeganiu prawa, dając mu w ten sposób do ręki najwłaściwsze i najskuteczniejsze środki. Oto cały system, który praktykuję w naszych domach” (Weinschenk 1996: 42). W 1894 r. przedstawił redaktorowi pisma „Journal de Roma” istotę swojego systemu wychowawczego: „Jego istota jest bardzo prosta: chłopcom należy pozostawić zupełną wolność w czynieniu tego, co znajduje ich największe upodobanie. Wiele zależy też od odkrycia w nich zalążków dobra oraz troski o ich dalszy rozwój. Aby każdy z radością czynił to, co umie, postępuję według tej zasady, a moi chłopcy współpracują ze mną nie tylko z zapałem, lecz także z miłością” (tamże: 42-43).

Ks. Bosko nazwał swój system prewencyjnym (sistema preventio). Samo jednak określenie „prewencyjny” (praevenire – wychodzić przed, wysuwać się na czoło) bez dodania „ks. Bosko” nie byłby pełnym ujęciem systemu wychowawczego, który opracował Apostoł młodzieży. Termin „zapobiegawczy” ma znaczenie obronne, a system prewencyjny w istocie podejmuje walkę ze złem. Stąd system prewencyjny jest atakujący, dynamiczny, prospektywny, skierowany naprzód.

W XIX wieku wraz z rozwojem pedagogiki naukowej, której twórcą był J.F. Herbart, myśl pedagogiczna rozszerzała się i pogłębiała przede wszystkim w sposób logiczny, mniej natomiast dbała o kontakt z życiem. Tzw. „stara szkoła” podchodziła do rozwiązania problemów pedagogicznych w sposób sztywny i zamknięty. W ten sposób pojmowany był również system, jako całość zamknięta w swych środkach i metodach. Ks. Bosko zdecydowanie odciął się od takiego systemu, którego statyczność przepisów ogranicza wolność i swobodę działania. Opowiadał się za systemem rozumianym dynamicznie, który nastawiony jest na rozwój i zróżnicowanie metod. Twierdził, że tylko tak rozumiany system zdolny jest dostosować się do warunków historycznych, środowiskowych, jak również do konkretnego człowieka.

Oryginalność ks. Bosko w dziele wychowania młodzieży ujawnia się w wielu aspektach jego apostolskiego zaangażowania. Święty nie był bowiem teoretykiem, ale „pasjonatem praktykiem”, chociaż należy stwierdzić, że nieobca mu była ówczesna literatura pedagogiczna. Oryginalność pedagogiczna ks. Bosko sprowadza się do „umiejętnego połączenia eklezjalnej praxis z myślą wychowawczą. Chodzi tutaj nie tyle o nowy system pedagogiczny, ile raczej o genialną adaptację starych i zapomnianych metod chrześcijańskich do współczesnych warunków” (Wrońska 1988: 28).

Ks. Bosko posiadał bogate doświadczenie, śmiałe propozycje i konkretne zasady. Należał do reformatorów, którzy rozumieli odnowę nie jako trwanie przy starym, czy całkowity przewrót, ale jako przemyślenie i zespolenie starego z nowym. Środki, którymi się posługiwał, to: Msza św., modlitwa, nauka religii, rekolekcje, ćwiczenie dobrej śmierci. Oryginalność systemu prewencyjnego wyraża się w sposobie wykorzystania wartości tradycyjnych według własnego stylu, dotąd niespotykanego. Sam o tym tak mówił: „Mniejsza o to, skąd i pod czyją inspiracją jawią się nowe formuły wychowania i nauczania; jeśli same w sobie są dobre, postarajmy się im dodać chrześcijański kierunek i tak czuwać, aby nie utraciły nic z ducha chrześcijańskiego” (Misiaszek 1987-88: 41). W systemie zapobiegawczym podkreśla się tworzenie środowiska radości, optymizmu i rodzinności, gdzie problemy wychowanka nie były bagatelizowane, lecz przyjmowane z uczuciem odpowiedzialności. Każdy uczeń mógł doświadczyć ogromnego szacunku do siebie, wynikającego z nadprzyrodzonego rozumienia działalności wychowawczej, jako zalecanej przez Boga. Ks. Bosko zerwał z panującym wtedy negatywizmem i rygoryzmem pedagogicznym. Dystans przełożonych wobec wychowanków i ich rygorystyczna postawa były przez niego oceniane negatywnie.

„W historii wychowania – pisze ks. Misiaszek – nie spotyka się często takich, jak on, którzy by poświęcili tyle lat, podjęli się tylu trudów i ponieśli tyle ofiar, by bardziej zainteresować się podmiotem wychowania, widzieć go głębiej i doprowadzić do pełni rozwojowej tak, że bez obaw można go umieścić wśród najwybitniejszych wychowawców wszystkich czasów” (tamże).

Musimy pamiętać, że wychowanie w XIX wieku charakteryzowały dystans, sztywność i rygorystyczna postawa wychowawcy względem wychowanków, które utrudniały czy nawet wręcz uniemożliwiały wzajemny kontakt. W systemie prewencyjnym relacje interpersonalne wychowawca – wychowanek czy katecheta – katechizowany zostały oparte na duchu rodzinnym, gdzie istotnymi wartościami są braterskość, wzajemna życzliwość, zaufanie i bezpośrednia rozmowa.

Święty dążył do wychowania człowieka zdolnego włączyć się z całą odpowiedzialnością w życie społeczne. Bardziej jednak pragnął, aby młody zrozumiał swe powołanie na ziemi w perspektywie eschatologicznej. Dając młodemu człowiekowi wykształcenie i pracę, wprowadzając w kulturę i obdarowując miłością wzywał, aby żyć w łasce Bożej, w przyjaźni z Chrystusem i Jego Matką.

Wszystkie systemy chrześcijańskie oparte są na Ewangelii. System prewencyjny ks. Bosko jest nowym jej odczytaniem. Rozczytując się w Ewangelii, ks. Bosko doszedł do wniosku, że Chrystus mało grozi, a wiele poucza, przebacza, zachęca i wskazuje. Te prawdy postanowił wcielić w życie i to właśnie wyraża jego system.

Ewa Janczak – nauczycielka w Szkole Podstawowej nr 6 w Sieradzu

Bosko T. 1990. Ksiądz Bosko wychowawca, Warszawa.
Misiaszek K. 1987-1988. Główne idee systemu prewencyjnego św. Jana Bosko, „Seminaire”.
Weinschenk R. 1996. Podstawy pedagogiki księdza Bosko.
Wrońska H. 1988. Oryginalność systemu prewencyjnego, w: red. M. Majewski, Wychowanie chrześcijańskie w duchu św. Jana Bosko, Kraków.