Kiedy i jak mówić dzieciom o uczuciach?

Janusz Korczak napisał: „Bez szczęśliwego dzieciństwa całe życie człowieka jest kalekie”. Szczęśliwe dzieciństwo to miłość darowana dziecku przez rodziców. To, w jaki sposób dziecko wyrazi swoje emocje, zależy nie tylko od jego cech osobowości, ale również od wzorów, jakich mu dostarczono.

Uczucia są nieodzownym elementem komunikowania się z drugim człowiekiem, towarzyszą przekazywaniu informacji, posiadają ogromną rolę tworzącą więź. Są podstawą współprzeżywania, współbrzmienia, określanych w psychologii komunikacji terminem empatia. Istotą empatii jest utożsamianie się z inną osobą i wywoływanie w sobie uczuć, które ona przeżywa. Zewnętrzne przejawy uczuć widoczne są w zachowaniach.

Reakcją emocjonalną jest radość,  zdziwienie, strach, smutek, rozpacz, gniew. Wymienione przykładowo uczucia określają stan psychiczny i są dla dziecka pojęciami abstrakcyjnymi. Łatwiej dziecku określić stan uczuć w sferze fizycznej, np. uczucie głodu, pragnienia, bólu, zimna. W miarę wzrastania dziecka dojrzewa również jego sfera emocjonalna. Dziecko sześcioletnie cechuje już znaczna równowaga uczuciowa. W tym wieku jest ono zdolne do empatii, a więc do umiejętności spojrzenia na świat oczyma drugiej osoby. Stan uczuciowy dziecka trafnie określa powiedzenie,  iż dziecko myśli sercem, a nie rozumem.

U dziecka sześcioletniego można kształtować w toku wzajemnego współżycia i współdziałania, uczucia wyższe: miłość, przyjaźń. Do zadań  przedszkola w tym zakresie należy pogłębianie stosunku uczuciowego do osób bliskich, kształtowanie uczuć życzliwości i przyjaźni do osób bezpośrednio poznanych, podawanie przykładów pozytywnych i negatywnych uczuć oraz wskazywanie pożądanych wychowawczo sposobów postępowania w przeżywaniu emocji. Sytuacje przedszkolne dostarczają wielu okazji do empatii, zarówno podczas zajęć inspirowanych przez nauczycielkę, jak i swobodnej działalności zabawowej dzieci. Sposobem do rozpoznawania i nazywania uczuć są konkretne sytuacje spontaniczne, ale też zdarza się, że są one celowo zaaranżowane.

Przeżywane przez dzieci święta i uroczystości ujawniają emocje, które bez żadnych sugestii potrafią one nazwać. Wizyta Mikołaja, bal karnawałowy, Dzień Dziecka dostarczają dzieciom wielu pięknych przeżyć i radości, są źródłem przyjemności i zadowolenia. Rodzinne Spotkanie Opłatkowe, Dzień Babci i Dziadka, Festyn Rodzinny są doskonałą okazją do pogłębiania uczuć rodzinnych: miłości, wdzięczności, przywiązania, szacunku, sprzyjają więc wychowaniu dziecka o rozwiniętych uczuciach społecznych..

Dziecko swoje uczucia uzewnętrznia spontanicznie podczas zabaw dowolnych i zainscenizowanych: często jest to gniew,  niezadowolenie, płacz, a także radość, satysfakcja, zależnie od przebiegu zabawy i zachowania rówieśników.

Emocje i doznania dzieci ujawniać mogą się również w sposób pośredni poprzez rysunek, teatr, muzykę oraz taniec. W konkretnych sytuacjach dzieci chętnie nazywają uczucia,  jakich doznają. Rozpoznawanie i odzwierciedlanie uczuć przez dziecko ułatwia mu wgląd w siebie, co jest warunkiem do efektywnej samooceny i samokontroli.

Wychowawca i nauczyciel pracujący w przedszkolu ma do wypełnienia pewne zadanie. Jest nim formowanie nowego człowieka, kształtowanie jego podstaw wobec samego siebie i otaczającego go świata. Dziecko wymaga podejścia pełnego miłości. Rysy i zadrapania powstałe na skutek niewłaściwego działania pozostaną w nim na całe życie.

Ksiądz Jan Bosko doskonale rozumiał, jak wielkie znaczenie odgrywa  radość w życiu dzieci. Dobrze znał psychikę młodego człowieka i jego potrzeby, dużą wagę przywiązywał do zabaw, gier, sportu, śpiewu, muzyki, teatru i wycieczek. Muzyka i śpiew były jego pasją, poprzez nie stwarzał atmosferę serdeczności, uwrażliwiał chłopców na piękno, kształtował „delikatność” sumień. Ksiądz Bosko był przekonany, że radość powinna być cechą charakterystyczną wychowawcy i nauczyciela. W wychowaniu nie wystarczy dbać jedynie o stworzenie zewnętrznych powodów do zadowolenia. Pogoda ducha powinna być postawą życia każdego wychowawcy, a środkiem do niej jest udział w sakramentalnym życiu Kościoła. Ksiądz Bosko często powtarzał, że wychowywać to znaczy kochać. Uważał, że więcej można zrobić jednym spojrzeniem pełnym miłości niż naganą. Stosowanie kar prowadzi do nienawiści, odwetu, oporu, winy.

Dziecko powinno odczuć konsekwencje swojego złego zachowania, ale nie w postaci kary. Kluczem jest szacunek dla mnie i dla dziecka. Nie można rozwiązywać problemu, znajdując się w stanie wzburzenia.

Proste rady:

1. Wyczuj, jaki jest nastrój dziecka?

2. Czy jest to odpowiednia chwila, aby zacząć z nim rozmowę?

3. Czy ja ciągle podchodzę do spraw emocjonalnie, czy też wystarczy mi wewnętrznego spokoju, aby rozpocząć ten proces?

Porozmawiaj o uczuciach dziecka:

– Wyobrażam, sobie jak musisz się czuć.

– Tylko wtedy, kiedy wsłuchasz się i zrozumiesz uczucia twojego dziecka, będzie ono zdolne zrozumieć twoje uczucia.

Porozmawiaj o swoich uczuciach:

– Powiem ci, jak ja to czuję.

– Niech ta rozmowa będzie krótka i jasna, dziecku trudno jest słuchać rodzica, który mówi i mówi.

Zaproponuj dziecku znalezienie obopólnych, korzystnych rozwiązań.

Wskazówki ogólne:

1. Udzielać krótkich informacji dziecku, jak ma się zachować i czego od niego oczekuję, zamiast błędnie zakładać, że odziedziczył tę wiedzę „w genach”.

2. Pozwolić sobie na informowanie o swoich emocjach, kiedy coś mi się nie podoba.

3. Słuchać odpowiedzi dziecka.

Bożena Baran – nauczycielka Przedszkola w Świlczy

Bibliografia

Dawis M.H. 1999. Empatia. O umiejętnościach współodczuwania.
Gerstman S. 1986. Rozwój uczuć.
Rembowski J. 1989. Empatia: studium psychologiczne.
Faber A., Mazlish E. 1980. Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły.
Jach M. 1997. Rok w przedszkolu. Scenariusze w oparciu o system ks. Jana Bosko.