Opóźnienie ewolucyjne i media

Przerysowania dokonywane przez media są niezwykle wyraźne w sferze bodźców związanych bezpośrednio z przetrwaniem – sygnalizujących zagrożenie utraty życia. Przemoc fizyczna i psychiczna, przestępczość, katastrofy naturalne i choroby są zjawiskami, które nieodmiennie stanowią przedmiot przekazów medialnych. Ponadto częstotliwość, z jaką się w nich pojawiają, jest zdecydowanie większa od tej, z jaką występują w życiu przeciętnych ludzi. Zapewne jest niewiele przesady w słowach Johna Newhagena, że wiadomości telewizyjne pokazują „więcej obrazów przemocy, cierpienia i śmierci w pół godziny niż większość ludzi zazwyczaj widzi w ciągu całego życia”^[10]. W konsekwencji odbiorcy zaczynają postrzegać świat jako bardziej niebezpieczny, niż jest w rzeczywistości, co wywołuje bądź nasila ich lęki.

Szczególnie niepożądane skutki ma jednak to, że mózg nie jest w stanie zignorować realistycznych obrazów zagrożenia, gdyż reagują na nie jego filogenetycznie stare obszary (najwcześniej wykształcone w procesie ewolucji), posługujące się sztywnymi i zautomatyzowanymi programami, realizowanymi poza poznawczą kontrolą ośrodków kory nowej, odpowiedzialnej za racjonalne myślenie^[11]. W wyniku ich działania dochodzi do alarmowego pobudzenia współczulnego układu nerwowego, a więc, między innymi do: powstrzymania procesów trawienia, przyśpieszenia pracy serca i zwężenia naczyń krwionośnych w celu dostarczenia większych zasobów glukozy mięśniom i mózgowi. W sytuacji realnego zagrożenia reakcja ta służy przygotowaniu organizmu do ucieczki lub walki. Gdy zagrożenie ma charakter wirtualny, staje się jałowa.

Wskutek niemal nieustannej prezentacji zagrożeń w środkach masowego przekazu, reakcja alarmowa jest wzbudzana nienaturalnie często. Skutkuje to stresem, który jest jedną z najpoważniejszych przyczyn chorób psychosomatycznych nękających współczesne społeczeństwa. Prawdopodobnie postęp technologiczny, umożliwiając zwiększenie realizmu obrazów zagrożeń prezentowanych przez media, nasili jeszcze bardziej intensywność reakcji odbiorców, a przez to   ich problemy ze zdrowiem.

O ile jednak nie sposób powstrzymać reakcji alarmowej w odpowiedzi na filogenetycznie stare bodźce zagrażające, to możliwe jest przecież przynajmniej częściowe odcięcie się od mediów, które nimi operują. Niełatwo więc wyjaśnić, dlaczego ludzie masowo i z dużym upodobaniem oglądają telewizję, przeglądają Internet i prasę, na własne życzenie stawiając się w sytuacji, w której pojawiają się kosztowne dla organizmu reakcje. Można rozważać kilka powodów.

Możliwe, że człowiekowi jako „istocie informacjożernej” niezwykle trudno odciąć się od medialnego przekazu, mimo emocjonalnych i fizjologicznych kosztów, które się z nim wiążą. Być może, mózg jest ewolucyjnie przyzwyczajony do specyficznego pobudzenia występującego przy rozwiązywaniu problemów związanych z przetrwaniem, które obecnie nie pojawiają się z takim natężeniem, w jakim występowały w okresie ewolucji ludzkiego mózgu, a media wypełniają tę lukę, choć czynią to z właściwą sobie przesadą. Nie można też wykluczyć, że zagrażające bodźce są w przekazach medialnych splecione ze stymulacją wywołującą pozytywne doznania afektywne w ten sposób, że nie sposób efektywnie ich unikać, nie rezygnując z przyjemności.

A przecież na zdolność człowieka do przetrwania, oprócz szybkiego reagowania na to, co nieprzyjemne, i unikania sytuacji zagrażających życiu, istotny wpływ ma również wrażliwość na przyjemne bodźce, sygnalizujące okazje do zdobycia zasobów, podniesienia pozycji zajmowanej w grupie i seksu. Środki masowego przekazu prześcigają się w dostarczaniu odbiorcom również stymulacji tego typu, prezentując atrakcyjne krajobrazy, ludzi i przedmioty. Być może, jest to sposób, w który nadawcy usiłują przechylić na stronę przyjemności hedoniczny bilans wrażeń doświadczanych w trakcie odbioru przekazu.

Przyjemność ta okupiona jest jednak obniżeniem samooceny i poczucia satysfakcji, które przychodzi później, gdy obiorca powraca do codzienności^[12]. Powrót ten jest bolesny głównie z tego względu, że ludzkie szczęście zależy w dużej mierze od wyniku oceny własnych zasobów (przedmiotów i pieniędzy, statusu społecznego, zdrowia, sprawności fizycznej i intelektualnej, wykształcenia, inteligencji, urody) w relacji do zasobów posiadanych przez innych. Obserwowanie ludzi, którzy odnieśli sukces, prowadzi do obniżenia poziomu serotoniny i gorszego samopoczucia^[13]. Prawdopodobnie za tę modyfikację na poziomie neurotransmisji jest odpowiedzialny mechanizm psychiczny związany z formowaniem hierarchii w grupie społecznej^[14], wykształcony w celu unikania rywalizacji z silniejszymi osobnikami^[15].

Ponieważ środki masowego przekazu koncentrują się na ludziach sukcesu, w rzeczywistości kreowanej przez media stanowią oni zdecydowanie większy odsetek niż w realnej populacji. W szczególny sposób zjawisko to jest widoczne w przypadku komunikatów reklamowych^[16]. Co więcej, reklama operuje przedstawieniami ludzi i produktów, których doskonały wygląd jest wynikiem komputerowej obróbki zarejestrowanych obrazów. Manipulacje, których dopuszczają się media w tym zakresie, sprawiają, że przeciętnemu odbiorcy trudniej być zadowolonym z siebie i z przedmiotów, które posiada.

Dysponowanie szeroko pojętymi zasobami wyznacza nie tylko miejsce w hierarchii społecznej, przekłada się również na atrakcyjność dla potencjalnego partnera seksualnego. Przeprowadzono wiele badań wskazujących, że media poprzez „zawyżanie” przeciętnego poziomu atrakcyjności kobiet i mężczyzn wywołują u odbiorców problemy emocjonalne związane z zaniżoną oceną własnej atrakcyjności oraz atrakcyjności partnera.