Utopia i szczęście

Cały jego dynamizm życiowy jest wielorako uwarunkowany rozmaitymi okolicznościami. Sprzyjają one lub nie realizacji powziętego celu, nierzadko przysparzają trudności, a nawet uniemożliwiają jego osiągnięcie, niemniej jednak człowiek wie, że taki cel istnieje i że jego osiągnięcie stanowi sens jego życia, jego optymalne spełnienie się. Gdyby poznanie ludzkie i działanie podlegały determinacji lub przypadkowi, wówczas człowiek nie wiedziałby nic o celu działania, ani nie podejmowałby żadnych decyzji, podlegałby bowiem mocy jakichś zewnętrznych sił i żył według ich praw czy kaprysów. I dlatego właśnie, że szczęście jest człowiekowi zadane przez jego naturę, ludzkość od swoich historycznych początków zawzięcie debatuje nad problemem szczęścia, tworzy jego rozmaite koncepcje, a także pisze recepty na jego osiągnięcie. Charakter tych rozważań i zaleceń zależy od jakości kultury oraz od jej szczebla cywilizacyjnego, ale – ujmując rzecz ahistorycznie –łatwo dostrzec, że są one treścią doktryn religijnych, filozoficznych dociekań, wizji politycznych, fikcji literackich i ideologii społecznych, a szczególnie i niejako ex definitione są żywiołem myślenia utopijnego i wyrosłego zeń utopizmu. Charakterystyczne, że „myślenie utopijne” i jego dzieło – wizje idealnych społeczności i państw – skupia w sobie wszystkie wymienione wątki: religijny, filozoficzny, polityczny i społeczny oraz literacki. Ten jawny konfuzjonizm czy eklektyzm, brak respektu dla punktu widzenia, sprawia, że zawarte w utopiach obrazy krain „mlekiem i miodem płynących” posiadają ogromną moc oddziaływania na ludzką psychikę i – jak pokazuje historia kultury – skutecznie motywują do działania, do wdrażania w życie obecnych w nich recept na szczęście. I tak jest po dziś dzień, w związku z czym niektórzy znawcy problemu utopii określają człowieka mianem animal utopicum, a przynajmniej dostrzegają w nim obecność nieusuwalnej pokusy utopizmu (utopian propensity)^[1].

Z powyższego wynika, że człowiek jest „bytem ku szczęściu” i że temu egzystencjalnemu wymiarowi swojego życia daje wyraz także na gruncie twórczości utopijnej. Opisuje w niej doskonałe społeczności (państwa), a tym samym zakłada, że szczęście jest osiągalne, a nawet, że wie, w jaki sposób należy je realizować. Zwróćmy jeszcze uwagę na ważny aspekt utopizmu, mianowicie związane z nim przekonanie, że szczęście jest osiągalne wyłącznie na gruncie życia społecznego, a więc że jest ono owocem współpracy pomiędzy przedstawicielami społeczności.

Skoro tak, to należy wyjaśnić, czym jest szczęście oraz co o szczęściu i metodach jego realizacji mówią utopie. Problem szczęścia jest rozważany na gruncie tzw. felicytologii (łac. felicitas – szczęście), która wchodzi w zakres filozofii człowieka (antropologii) i posiada część teoretyczną, dotyczącą istoty szczęścia, oraz praktyczną, traktującą o koniecznych warunkach jego osiągania. Natomiast kwestia utopii, a głównie utopizmu (konsekwencji wcielania w życie utopijnych recept) należy do przedmiotu filozofii społecznej oraz nauk o cywilizacji. Filozofia wyjaśnia istotę życia społecznego, jego niezbędność w ludzkim życiu oraz jego cel ostateczny, zaś nauki o cywilizacji, np. socjologia czy historia metod życia wspólnotowego, opisują zarówno osiągnięcia poznawcze człowieka w zakresie tzw. kwestii społecznej, jak i cienie praktykowania utopizmu w życiu zbiorowym. Nauki te pełnią wobec filozofii funkcje pomocnicze, ilustrując słuszność jej tez faktami kulturowymi^[2].

Co to jest szczęście?

Pytanie powyższe budzi respekt. Przypomina Piłatowe: „Cóż jest prawda?”, za którym kryją się – z jednej strony – wątpienie w istnienie prawdy lub w jej poznawalność albo przekonanie o jej względności, ale zarazem – z drugiej strony – nostalgia za prawdą, taką prawdą, która wyzwalałaby pytającego z kryzysu niewiedzy i dyktatu okoliczności. Można sądzić, że podobnie ma się rzecz z pytaniem o szczęście. I rzeczywiście, bowiem wgląd w dzieje problemu szczęścia dowodzi, że kontekst tego problemu tworzą trzy pytania: czy szczęście istnieje czy też jest jakąś iluzją bądź osobliwym postulatem moralnym ze strony człowieka?, czy szczęście jest poznawalne, a jego istota da się pojęciowo uchwycić i językowo wyartykułować?, i ostatecznie: czy szczęście można hic et nunc osiągnąć? Na zawarte w przywołanych pytaniach kwestie odpowiadano „tak” lub „nie”, ale istotne jest to, że każde z tych rozstrzygnięć musiało się odwołać do jakichś uzasadnień i posłużyć się określonymi argumentami.

Zatrzymajmy się nad tym nurtem w filozofii, który jest nacechowany minimalizmem poznawczym i traktuje filozofię jako „sztukę życia”. Charakterystyczne, że chociaż przedstawiciele tego nurtu, skupieni wokół szkół myślowych, dalecy byli od optymizmu antropologicznego, np. epikurejczycy i stoicy, a nawet opowiadali się za jakąś postacią pesymizmu czy wręcz nihilizmu, jak np. cynicy czy sceptycy (agnostycy), to przecież musieli rozstrzygnąć kwestię sensu-celu ludzkiego bytowania w świecie, nawet jeśli sens ten widzieli w praktykowaniu tzw. zasady ataraksji, czyli wystrzegania się pokusy poszukiwania szczęścia. W ślad za nimi późniejsi „egzystencjaliści” aż po dzisiejszych postmodernistów głoszą, że szczęścia nie ma lub że jest ono złudzeniem, a ostatecznie, że poszukiwanie szczęścia prowadzi człowieka w sposób nieunikniony w objęcia nieszczęścia. Inaczej mówiąc, szczęściem człowieka jest świadomość nieosiągalności szczęścia.

Stanowisko to jest tak samo wewnętrznie sprzeczne, jak wszelkie próby unieważnienia prawdy i pozbycia się jej z dyskursu, bo przecież żeby argumentować przeciwko szczęściu, należy założyć jakąś jego koncepcję, której uchylenie jest paradoksalnie – szczęściorodne (!). Wynika z tego, że pytanie o szczęście jest pytaniem zasadnym i trafnym oraz że rozstrzyga się je na wiele sposobów, a problemem jest, które z konkurujących stanowisk oddaje problemowi szczęścia sprawiedliwość. Przejdźmy do tej kwestii.

Zdaniem W. Tatarkiewicza, autora słynnego traktatu O szczęściu, w dziejach sporu o szczęście wyłoniły się i konkurują ze sobą cztery ujęcia, a dokładnie mówiąc, cztery pojęcia szczęścia. I tak, oznacza ono (1) powodzenie lub pomyślność życiową; (2) stan intensywnej radości; (3)sumę dóbr dostępnych człowiekowi; (4) zadowolenie z całości życia. Podział ten jest bogato ilustrowany przeglądem stanowisk i argumentów, a także uwzględnia się w nim obiektywny i subiektywny aspekt problemu szczęścia^[3]. Do rozważań Tatarkiewicza niebawem powrócimy, a teraz zrekonstruujmy zręby realistycznej filozofii szczęścia.