Cztery zwierzęta z Apokalipsy

Księga Apokalipsy Św. Jana obfituje w symbole i obrazy nawiązujące do Starego Testamentu i apokaliptyki żydowskiej. Powinniśmy to mieć na względzie, gdy próbujemy wyjaśnić tożsamość Czterech Zwierząt znajdujących się przy tronie Bożym. Interesujący nas fragment brzmi następująco: Przed tronem – niby szklane morze podobne do kryształu, a w środku tronu i dokoła tronu Cztery Zwierzęta pełne oczu z przodu i z tyłu: Zwierzę pierwsze podobne do lwa, Zwierzę drugie podobne do wołu, Zwierzę trzecie mające twarz jak gdyby ludzką i Zwierzę czwarte podobne do orła w locie. Cztery Zwierzęta – a każde z nich ma po sześć skrzydeł – dokoła i wewnątrz są pełne oczu, i nie mają spoczynku, mówiąc dniem i nocą: Święty, Święty, Święty, Pan Bóg wszechmogący, Który był i Który jest, i Który przychodzi. A ilekroć Zwierzęta oddadzą chwałę i cześć, i dziękczynienie Zasiadającemu na tronie, Żyjącemu na wieki wieków, upada dwudziestu czterech Starców przed Zasiadającym na tronie (Ap 4,6-9).

Grecki zwrot „ta tessara dzoa” zazwyczaj tłumaczony jest dosłownie jako: „Cztery Zwierzęta” (łacińska Wulgata ma „quattuor animalia”), ale można też spotkać wersję: „Cztery Postacie” (Biblia Warszawska), „Cztery Żywe Istoty” (Biblia Gdańska) lub „Cztery Żywe Stworzenia” (Przekład Nowego Świata). Angielska Biblia Króla Jakuba mówi o „Czterech Bestiach” („four beasts”). Z tekstu wynika, że są to jakieś byty nadprzyrodzone służące Bogu, a my przywykliśmy, że w pewnym uproszczeniu wszystkie takie istoty nazywamy aniołami. Zgodnie z podziałem zaproponowanym przez Pseudo-Dionizego Areopagitę, asystę tronową Boga stanowią trzy kategorie niebiańskich duchów czyli serafy, cheruby i trony.

Cheruby czy serafy?

Niewątpliwie Cztery Zwierzęta najbardziej przypominają cztery istoty żyjące (chajot) z Księgi Ezechiela – tajemnicze moce, poruszające rydwanem Boga, według wizji Ezechiela obdarzone cechami zoo-morficznymi, zgodnie z archaiczną tradycją wschodnią, która w taki właśnie sposób przedstawiała strażników świętych i królewskich stref. Ezechiel identyfikuje ich jednoznacznie z cherubami. Istoty niebiańskie opisane w wizji proroka Ezechiela (1,4-25) to jednak skrzydlate tetramorfy (istoty z czterema twarzami: lwa, woła, człowieka i orła), w Apokalipsie mamy natomiast do czynienia ze Zwierzętami, z których jedno podobne jest do lwa, drugie do woła, trzecie do człowieka i czwarte do orla w locie. Tekst nie mówi o czterech obliczach u każdej istoty, ale o indywidualnym wyglądzie każdego ze Zwierząt. Cztery Zwierzęta wykonują coś w rodzaju hymnu liturgicznego skierowanego do Pana kosmosu i historii. Rozpoczyna się on od trzykrotnego „Święty”, co z kolei przywołuje opis powołania Izajasza (Iz 6,3) i trishagion zanoszony do Zasiadającego na tronie przez serafy. Cztery istoty wokół tronu Bożego łączą więc cechy starotestamentowych cherubów i serafów (Ez 9, 3; Iz 6,1-3). Zwierzęta te uczestniczą w niebiańskiej liturgii (A czworo Zwierząt mówiło: - Amen - Ap 5, 14), a także pośredniczą między Bogiem i siedmioma aniołami (I jedno z czterech Zwierząt podało siedmiu aniołom siedem czasz złotych, pełnych gniewu Boga - Ap 15, 17).

Symbol numeryczny „cztery” odsyła zaś w Biblii do pełni bytu, nawiązując do czterech stron świata. Cztery Zwierzęta z ciałami pokrytymi oczami, podobnie jak u Ezechiela, wyobrażają wszechobecność, opatrzność i wszechwiedzę Boga, który nad wszystkim czuwa i przed którym nic nie może się ukryć. Tak więc cztery istoty żyjące ukazują nam uniwersalną władzę Boga, która rozciąga się nad całym stworzeniem. Obejmuje cały świat w jego wymiarze czasowo-przestrzennym (cztery pory roku i cztery kierunki). Cztery Zwierzęta ucieleśniają obecność Boga w całym bycie, są Jego Duchem, który działa we wszystkim.

Źródła symboli zwierzęcych postaci

Wysnuwano różne hipotezy na temat symboliki lwa, woła, postaci ludzkiej i orła, do których podobne są Cztery Zwierzęta. Niektórzy religioznawcy widzą tu nawiązanie do czterech elementów kosmosu: lew oznaczałby tu ogień, wół – ziemię, człowiek – ludzkość, a orzeł – powietrze. Zdaniem innych, chodzi o metafory takich przymiotów jak siła, odwaga, potęga, władza królewska. Analogii możemy szukać w starożytnym kulcie zwierząt, zwłaszcza byków. W Mezopotamii już w VIII w. p.n.e. świątynie – “zigurraty” ozdabiano wizerunkami lwów i byków ze skrzydłami i ludzkimi głowami. Klucza do interpretacji tych postaci szuka się też w symbolice astralnej starożytnego Bliskiego Wschodu. W tradycji babilońskiej wyobrażano sobie, że planety wędrują po lądzie stałym, podobnym do grobli otaczającej ocean niebieski. Wierzono, że w tę drogę wmontowany jest „zodiak”, którego najważniejszymi punktami są cztery strony świata, mianowicie konstelacje Byka, Lwa, Orła i Człowieka (Wodnika). Notabene najważniejsi bogowie związani z rozbudowaną w Babilonie astrologią i znakami zodiaku to Marduk (skrzydlaty byk), Tergal (skrzydlaty lew), Nimurta (orzeł lub skorpion) i Nebo czy Nabu (Wodnik), Te boskie istoty uważano za postacie strzegące czterech stron świata i określające położenie słońca na początku pór roku. Byk to znak gwiezdny wiosennego zrównania dnia z nocą, lew przesilenia letniego, orzeł jesiennego zrównania dnia z nocą, a wodnik (człowiek) przesilenia zimowego.

Interpretacje chrześcijańskie

Ojcowie Kościoła interpretowali symbolikę Czterech Zwierząt według klucza chrystologicznego, co jest typowe dla egzegezy patrystycznej. Św. Hieronim uważał, że niebiańskie duchy przy Tronie Boga przybrały taką postać, aby symbolicznie wskazywać na tajemnicę Chrystusa. W tym ujęciu oblicze człowieka symbolizuje wcielenie Syna Bożego; wół – mękę, lew – zmartwychwstanie, a orzeł – wniebowstąpienie. Innymi słowy przekazana jest w ten sposób prawda, że Chrystus najpierw stał się człowiekiem, potem umarł jak ofiarny byk, powstał z grobu jak lew i wzniósł się do nieba jak orzeł. Warto również zauważyć, że Cztery Zwierzęta, które w ujęciu Apokalipsy są istotami nadprzyrodzonymi, z czasem stały się symbolami czterech Ewangelii oraz ich autorów: lew – Mateusza; wół – Łukasza; człowiek – Marka; orzeł – Jana. Różnie wyjaśniano to przyporządkowanie, np. Markowi przydzielono symbol człowieka, bo jego Ewangelia jest najprostsza i najbardziej ludzka; Mateuszowi – lwa, gdyż widział on Jezusa – Mesjasza, jako Lwa z pokolenia Dawida; Łukaszowi – woła, bo jest zwierzęciem roboczym i ofiarnym, a tak właśnie przedstawia Łukasz Jezusa – jako sługę i jako tego, który złożył ofiarę na krzyżu za całą ludzkość. Natomiast orzeł wyobrażać ma Jana, ponieważ ze wszystkich stworzeń tylko orzeł potrafi patrzeć prosto w słońce, a Jan najbardziej przenikliwie opisał odwieczne tajemnice i prawdy. Bywało, że święte zwierzęta przypisywano ewangelistom trochę inaczej (np. Mateuszowi człowieka, a Markowi lwa), bo Ojcowie Kościoła nie byli w tej kwestii początkowo zgodni. Później pojawiła się interpretacja, która symbol człowieka (często uskrzydlonego) rozumiała jako nawiązanie do genealogii Jezusa i Jego narodzin (opowieścią o nich zaczyna się Ewangelia św. Mateusza); lwa rozumiano jako aluzję do początku Ewangelii św. Marka, który opowiada o kazaniu Jana Chrzciciela na pustyni; byk (jako zwierzę ofiarne) uchodził za symboliczne nawiązanie do początku Ewangelii św. Łukasza, która rozpoczyna się od opisu ofiary Zachariasza. Orła rozumiano zaś jako symbol duchowej wzniosłości Ewangelii św. Jana.

Lew, wół, człowiek oraz orzeł, otaczający tron Chrystusa-Baranka to częsty motyw w sztuce chrześcijańskiej już pod koniec IV w. W późniejszych wiekach postacie te umieszczano przy figurach Ewangelistów na ambonach lub wokół ołtarzy, jak również na ikonostasie prawosławnych świątyń, gdzie Chrystus, siedzący na tronie z księgą, przedstawiany był często na tle czerwonego kwadratu – symbolu ziemi. Na czterech końcach kwadratu widniały zaś wyobrażenia anioła, lwa, cielca i orła – symbole ewangelistów niosących zbawczą naukę na wszystkie końce świata.