Pomazaniec Boży

W dziejach Polski najważniejszym wydarzeniem było nawrócenie się Mieszka I na wiarę chrześcijańską i jego decyzja o przyjęciu chrztu świętego, co nastąpiło w 966 roku. Poprzedziło je zawarcie małżeństwa w 965 roku z Dąbrówką, córką księcia czeskiego Bolesława I Srogiego z dynastii Przemyślidów. Chrześcijańska księżniczka, przybywszy do Polski z grupą misjonarzy, doprowadziła z ich pomocą swego przyszłego małżonka do poznania prawd wiary i przyjęcia sakramentu chrztu świętego, najpewniej w Wigilię Paschalną 14 kwietnia 966 roku. Od tego momentu Mieszko wraz z Dąbrówką wytrwale wspierali misjonarzy w ewangelizowaniu elity polańskiej, fundowali kościoły i kaplice w głównych grodach piastowskiego władztwa w Wielkopolsce i wyposażali je w konieczne do sprawowania kultu księgi, paramenty i szaty liturgiczne.

Więź monarchii piastowskiej z Rzymem

W niezwykle sprzyjających okolicznościach, po zwycięstwie Mieszka I nad zbuntowanym przeciw cesarzowi Ottonowi I grafem saskim Wichmanem, który z Wolinianami zaatakował w 967 roku piastowskie państwo, Polska uzyskała w 968 roku stałe biskupstwo z siedzibą w Poznaniu, podległe Stolicy Apostolskiej. Pierwszym biskupem, konsekrowanym w Rzymie przez papieża Jana XIII, został Jordan, który wiele się natrudził, aby doprowadzić poddanych Mieszka I do „uprawiania winnicy Pańskiej”. Piastowska monarchia stała się częścią świata chrześcijańskiego.

Bolesław Chrobry, pierworodny syn Mieszka i Dąbrówki, urodzony w 967 roku, wychowywał się w atmosferze chrześcijańskiej. Wedle tradycji po słowiańskich postrzyżynach siedmioletniego Bolesława ojciec wysłał pukiel jego włosów do Rzymu, oddając go w ten sposób pod opiekę św. Piotra. Był to bez wątpienia akt wiary ze strony pary książęcej. Po osiągnięciu dojrzałości u boku ojca przygotowywał się do sprawowania rządów. Po zdobyciu przez Mieszka Śląska i Małopolski w 990 roku Bolesław otrzymał we władanie Małopolskę z Krakowem. Wspierał tu rozwój kultu św. Wacława, o czym świadczą denary wybijane w tym czasie przez Chrobrego z imieniem świętego. Natomiast w pozostałej części dziedzictwa po śmierci Mieszka mieli panować jego synowie Mieszko i Lambert z drugiego małżeństwa z Odą, córką Dytryka, margrabiego Marchii Północnej. Przed śmiercią Mieszko, najpewniej w 991 roku, dokonał aktu oblacji (nadania) tej właśnie części swego władztwa, zwanej „Państwem Gnieźnieńskim”, na rzecz św. Piotra, czyli Stolicy Apostolskiej. To umocniło na przyszłość więź monarchii piastowskiej z Rzymem. Za jego panowania wykształciła się nazwa państwa i kraju „Polenia”, „Polonia” i jego mieszkańców „Polani”, „Poleni”. Kilka lat po śmierci Mieszka nazwy Polonia (Polska) i Poloni (Polacy) były znane już w Europie. Stały się one fundamentem najpierw wspólnoty państwowej i jedności politycznej za pierwszych Piastów, a potem rodzącej się świadomości i tożsamości narodowej.

Męczeństwo biskupa Wojciecha

Niebawem po śmierci Mieszka I (zm. 25 maja 992 roku) Bolesław zdecydował, by odsunąć od władzy nieletnich przyrodnich braci i macochę, którzy uszli do Saksonii. Młodociany król niemiecki Otton III zaakceptował władzę Chrobrego, korzystając z jego pomocy w walkach z Połabianami w 995 roku, i nie interweniował na rzecz przywrócenia do rządów w państwie polskim synów Ody. Bolesław bardzo gorliwie i wytrwale kontynuował dzieło ojca w umacnianiu chrześcijaństwa na ziemiach polskich. W pierwszej dekadzie panowania sprzyjały temu niezwykle okoliczności dziejowe.

Najpierw były one związane z osobą biskupa praskiego Wojciecha Sławnikowica, pochodzącego z możnego rodu czeskiego, a mającego siedzibę w Libicach, na pograniczu ziem czeskich, morawskich i śląskich. Za zgodą księcia czeskiego Bolesława II i jego możnych został on w 983 roku drugim z kolei biskupem praskim. Z gorliwością troszczył się o zaszczepienie w Czechach chrześcijańskich norm w życiu społecznym, zwalczając wielożeństwo, handel niewolnikami i sprzedawanie w niewolę chrześcijan. Ta działalność spotkała się z dużym oporem możnych czeskich i ich władcy, co spowodowało, że dwukrotnie musiał opuścić Czechy. Ostatecznie w 995 roku wraz z przyrodnim bratem Radzimem Gaudentym znalazł się w Rzymie, gdzie zaprzyjaźnił się z cesarzem Ottonem III. Natomiast czeski władca postanowił rozprawić się z całą rodziną Sławnikowiców i kazał brutalnie zamordować pięciu rodzonych braci Wojciecha w Libicach. Ocalał tylko najstarszy z nich Sobiesław, który w tym czasie przebywał wraz z Bolesławem Chrobrym na Połabiu.

Wojciech, nie mogąc już wrócić do Pragi, wystarał się u papieża Grzegorza V o pozwolenie na misję wśród pogan. Niewątpliwie na zaproszenie Chrobrego i swego brata Sobiesława w marcu 997 roku przybył do Gniezna. Po rozmowach z nimi podjął decyzję o wyruszeniu wraz z Radzimem Gaudentym i polskim duchownym Boguszą-Benedyktem do pogańskich Prusów, aby głosić im Ewangelię. Bolesław Chrobry pomógł Wojciechowi dotrzeć do terytoriów pruskich. Tam, głosząc Chrystusa, 23 kwietnia poniósł śmierć męczeńską z ręki pogańskich Prusów w Pomezanii.

Polski władca, dowiedziawszy się o męczeństwie Wojciecha, od razu wykupił ciało biskupa na wagę złota i uroczyście złożył je w kościele pw. Najświętszej Maryi Panny w Gnieźnie, otaczając należnym kultem. Następnie rozesłał przez posłów wieść o męczeńskiej śmierci Wojciecha, która szybko dotarła do cesarza Ottona III i papieża Grzegorza V. Obaj byli przekonani o świętości męczennika i od razu uznali go za świętego, co wówczas oznaczało kanonizację. Otton III już w 997 roku przystąpił do wznoszenia w Akwizgranie kościoła pod wezwaniem św. Wojciecha dla uczczenia świętego przyjaciela. Natomiast Bolesław Chrobry podjął intensywne zabiegi za pośrednictwem Radzima Gaudentego o utworzenie w Polsce metropolii kościelnej, tj. arcybiskupstwa i podległych mu biskupstw. Zakończyły się one powodzeniem, bowiem cesarz Otton III i papież Sylwester II w 999 roku wyrazili zgodę na ustanowienie „arcybiskupstwa św. Wojciecha” w Gnieźnie, zaś arcybiskupem został mianowany i konsekrowany w Rzymie Radzim Gaudenty, świadek męczeństwa. Wszystkie sprawy związane ze zorganizowaniem nowej metropolii kościelnej w państwie Bolesława Chrobrego miał załatwić synod w Gnieźnie z udziałem samego Ottona III.

Cesarz Otton III w Gnieźnie

W grudniu 999 roku cesarz wyruszył z Rzymu z pielgrzymką pokutną do grobu św. Wojciecha, którego uważał za patrona programu odnowienia Cesarstwa Rzymskiego (Renovatio Imperii Romanorum). Do tej koncepcji chciał Otton III włączyć Bolesława Chrobrego. Zakładała ona zwierzchnią władzę cesarza, pochodzącą bezpośrednio od Boga, nad całym światem. Odnowione Cesarstwo Rzymskie miało stanowić swoistą federację królestw świata chrześcijańskiego pod zwierzchnictwem cesarza. Doskonale ilustrują to miniatury z 1000 roku w Ewangeliarzach powstałych z inspiracji dworu ottońskiego, ukazujące tronującego cesarza, któremu cztery ukoronowane postaci kobiece, podpisane jako Roma, Gallia, Germania i Sclavinia, pokornie składają dary. Symbolizują one owe królestwa „zrównane przed majestatem cesarskim”.

W Gnieźnie Otton III wraz z Bolesławem i legatem papieskim Robertem zorganizowali na nowo struktury Kościoła w Polsce, bowiem arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu podporządkowali biskupstwa w Krakowie, Wrocławiu, Kołobrzegu, zaś biskupstwo poznańskie, ograniczone terytorialnie do części Wielkopolski i Mazowsza, miało nadal podlegać Stolicy Apostolskiej. Chrobry otrzymał od cesarza prawo inwestytury (mianowania) arcybiskupa i biskupów. Otton III uznał też polskiego władcę godnym sakry i korony królewskiej, przekazując mu w darze włócznię św. Maurycego (kopię), insygnium królów niemieckich, oraz relikwię Gwoździa z Drzewa Krzyża Pańskiego. Ponadto ufundował on w katedrze gnieźnieńskiej złoty ołtarz (konfesję) ku czci św. Wojciecha. Natomiast Chrobry obdarował cesarza relikwią – ramieniem św. Wojciecha i oddziałem trzystu zbrojnych. Gesty i decyzje Ottona III w Gnieźnie poświadczają, że Bolesław Chrobry władający Sclavinią został wkomponowany w koncepcję odnowionego Cesarstwa Rzymskiego.

Młody Kościół polski

Po niezwykle doniosłych wydarzeniach gnieźnieńskich Bolesław przystąpił do budowy kościołów katedralnych w ustanowionych siedzibach biskupich i wzmacniania struktur młodego Kościoła polskiego. Zabiegał też wytrwale o zaszczepienie w chrystianizowanej Polsce życia monastycznego. Starał się o sprowadzenie mnichów i eremitów oraz wspierał zakładanie pierwszych klasztorów, które miały wzmacniać bardzo jeszcze młode chrześcijaństwo na ziemiach polskich. Chrobry otoczył opieką opactwa benedyktyńskie powstałe w Międzyrzeczu, Tumie pod Łęczycą oraz mniejsze wspólnoty benedyktyńskie w Krakowie, Wrocławiu i Poznaniu.

Na zaproszenie Bolesława w 1001 roku przybyli do Polski z Pereum pod Rawenną od św. Romualda dwaj włoscy eremici Benedykt i Jan, którzy stworzyli erem wraz z czterema Polakami: Mateuszem, Izaakiem, Barnabą i Krystynem, najpewniej tuż przy dzisiejszym Bieniszewie, zaś władca „we wszystkim okazując im łaskawość, w zacisznej pustelni z wielką gotowością zabudował miejsce, które sami upatrzyli jako odpowiednie dla ich życia, i dostarczał im środków niezbędnych do istnienia bez trudu”[1]. Po męczeńskiej śmierci Pięciu Braci w 1003 roku Chrobry wzniósł na miejscu eremu okazalszy klasztor, w którym nadal żyła mnisza wspólnota na czele z opatem Antonim, bardzo blisko związanym z monarchą.

Z dużym zaangażowaniem wspierał Chrobry działalność misyjną skierowaną do pogańskich sąsiadów Polski. Z jego pomocą prowadził w latach 1006–1009 rozległą działalność misyjną arcybiskup Brunon z Kwerfurtu, który poniósł śmierć męczeńską wraz z osiemnastoma towarzyszami 9 marca 1009 roku na pograniczu prusko-jaćwieskim. Bolesław wykupił ciało świętego i uroczyście złożył je w okazałym klasztorze w bliżej nieznanym miejscu.

Bolesław usilnie wprowadzał w życie polskiego społeczeństwa zasady chrześcijańskie, szczególnie zaś Dekalog. Ponadto wydłużył kościelny zakaz spożywania mięsa w okresie Wielkiego Postu o ponad dwa tygodnie, bowiem rozpoczynał się on w Polsce już w poniedziałek po niedzieli zwanej Septuagesima (Siedemdziesiątnica), a nie od Środy Popielcowej. Tradycja przestrzegania wydłużonego Wielkiego Postu została zachowana w polskim Kościele w następnych wiekach. Wszystko to czynił Chrobry w trosce o zbawienie swego ludu, bowiem był przekonany, że władzę nad nim otrzymał z woli Boga i ponosi za niego odpowiedzialność. Osobiście Bolesław starał się postępować zgodnie z wiarą, jak podał w Kronice biskup merseburski Thietmar, gdy „albo sam poczuł, albo przekonał się pod wpływem jakiegoś chrześcijańskiego upomnienia, iż wiele nagrzeszył, kazał przedłożyć sobie kanony i badać, w jaki sposób należy naprawić grzechy, po czym w myśl zawartych tam przepisów starał się odpokutować zbrodnie, których się był dopuścił”[2].

Suwerenne królestwo w chrześcijańskiej Europie

Pełna sakralizacja władzy monarszej w Polsce na gruncie chrześcijańskim dokonała się poprzez namaszczenie i koronację królewską Bolesława Chrobrego. Ten doniosły akt nastąpił w Boże Narodzenie 1024 roku lub w Wielkanoc 1025 roku (18 kwietnia), lub też w uroczystość św. Wojciecha 23 kwietnia 1025 roku. Namaszczenia i koronacji dokonał w katedrze gnieźnieńskiej arcybiskup gnieźnieński Hipolit, najpewniej za zgodą papieża Jana XIX. Od tego momentu Chrobry jako pomazaniec Boży dzierżył władzę królewską nad swym ludem z woli Boga i w Jego imieniu nim rządził. Królewską koronę pozostawił Chrobry swoim następcom na tronie. Polska stała się suwerennym królestwem w chrześcijańskiej Europie pod patronatem św. Wojciecha.

Najtrwalszym osiągnięciem Bolesława w perspektywie historycznej było powstanie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego i podległych mu biskupstw, bowiem stanowią one do dziś fundament polskiego Kościoła, który mimo licznych burz dziejowych nie uległ skruszeniu. Jego staraniem zaszczepiony został trwały kult św. Wojciecha jako patrona Polski, a także kult świętych Pięciu Braci Męczenników. Ponadto wspierał rozwój kultu Najświętszej Maryi Panny, św. Michała Archanioła, św. Piotra Apostoła, św. Wacława i św. Lamberta. Panowanie Bolesława wywarło więc wielki wpływ na dalsze losy chrześcijańskiej Polski.

Krzysztof Ożóg (ur. 1956), profesor zwyczajny, historyk mediewista, kierownik Katedry Historii Średniowiecznej w Instytucie Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prowadzi badania nad środowiskami intelektualnymi w średniowiecznej Polsce i Europie, dziejopisarstwem, historią polskiego Kościoła oraz monarchią Piastów, Andegawenów i Jagiellonów. Opublikował m.in.: Korona i krzyż. Czasy Piastów i Jagiellonów; 966. Chrzest Polski; Narodziny potęgi. Dziedzictwo Kazimierza Wielkiego.