Oni są jak światła na mojej drodze

Anna Wyszyńska: – Co spowodowało, że zdecydowała się Pani nakręcić film o Stanisławie Sojczyńskim „Warszycu”?

Alina Czerniakowska: – Staram się robić filmy o Polakach, z których czynów i zachowań mogę być dumna. Pierwszy był film o gen. Fieldorfie „Nilu”, potem dokumentowałam losy innych żołnierzy podziemia antykomunistycznego, zrealizowałam także filmy o Ignacym Janie Paderewskim, Józefie Piłsudskim, Stefanie Starzyńskim, Zofii i Stefanie Korbońskich… Kpt. Stanisław Sojczyński „Warszyc” jest postacią wyjątkową wśród tysięcy żołnierzy antykomunistycznego podziemia, zwanych także żołnierzami wyklętymi. Potrafił przeciwstawić się swoim zwierzchnikom, którzy porozumiewali się z władzami komunistycznymi i zadecydowali o ujawnieniu się żołnierzy niepodległościowych. Świadczy o tym jego list do płk. Mazurkiewicza „Radosława”, pokazujący istotę zniewolenia Polski przez całe dziesięciolecia, czego konsekwencje mamy dzisiaj. Ten list skromnego żołnierza z dalekich Rzejowic – powinien znać każdy w Polsce, by lepiej zrozumieć, co naprawdę stało się z Polską przez lata PRL-u. Żołnierze przedwojenni nie nawykli do zdrady, nie złożyli broni, bo rok 1945 nie był dla nich wyzwoleniem, ale nową okupacją, tym razem sowiecką. Walczyli do końca, chociaż mieli świadomość tragizmu Polski. Ja nazywam ich żołnierzami polskiej sprawy. Są to ludzie, którzy nie ugięli się w diametralnie trudnych okolicznościach, jakich moja wyobraźnia właściwie nie sięga. Bo spróbujmy postawić siebie w sytuacji torturowania, bicia, katowania do granic wyobrażenia, przy świadomości, że to się skończy śmiercią. A jeżeli jednocześnie wiemy, że jeden podpis, jedna zgoda może nas uwolnić…

– UB chwytało się różnych sposobów, by upokorzyć ofiary, wydobyć zeznania…

– Dużo czytałam o tym, jak wymyślne męki oprawcy zadawali żołnierzom podziemia. Robiłam kiedyś film o kobietach, dziewczynach z AK – „Dziewczyny z tamtych lat”. Czytałam wtedy o więzionych w Fordonie, Wronkach, na Zamku Lubelskim – były piękne, młode, z dobrych domów i nie mogłam wyobrazić sobie, jak wytrzymywały tak barbarzyńskie tortury. Jest książka Barbary Otwinowskiej „Zawołać po imieniu” – o kobietach więźniach politycznych 1944-58 – która zawiera tylko suche relacje z przesłuchań, a czytelnik nieustannie zadaje sobie to pytanie: Ile można znieść, ile można przetrzymać? Stanisław Sojczyński także był torturowany i jemu też przedstawiono propozycję – papier do podpisania. Miał 36 lat, skończyła się wojna, długa okupacja, chciał żyć.

Jakie to musiało być kuszące i jakie trudne, z jednej strony świadomość, że te tortury zakończą się wyrokiem śmierci, z drugiej – że ceną życia jest jeden podpis. Przez lata byliśmy – i nadal jesteśmy! – świadkami, że dla kariery, pieniędzy, stanowiska ludzie dopuszczali się różnych zdrad, nawet w sytuacjach, kiedy nie było zagrożenia życia, dla chwilowego zysku składali podpis pod dokumentem pieczętującym tę zdradę. Świadomość tego, że byli Polacy, którzy dla zachowania honoru oddali życie, daje mi ogromną siłę, ci ludzi są dla mnie jak światła na drodze. Stąd decyzja, by robić o nich filmy.

– Czy łatwo jest zgromadzić materiał do tego rodzaju filmów?

– Gdy w 1991 r. realizowałam film o gen. Fieldorfie „Nilu”, niewiele osób wiedziało, kto to był, poszukiwania w przepastnych archiwach prowadziłam po omacku. Materiały są, ale ich odszukanie to trochę kwestia szczęścia, trochę intuicji. Dużo materiałów archiwalnych można odnaleźć w IPN, w wytwórni Filmów Dokumentalnych i archiwach TVP. Proces Warszyca, który odbył się w Łodzi, był filmowany, oczywiście, dla celów propagandowych – taka pokazówka, co grozi bandycie, który zamierza się na władzę ludową – i ja do tego materiału dotarłam. Znalazłam też nagrania źródłowe na temat wcześniejszego procesu, który odbył się w Radomsku, gdzie zapadło 8 wyroków śmierci na ludzi Warszyca. Film „Czy warto było tak żyć?” powstał w 2007 r., materiały zbierałam dużo wcześniej, kiedy było trudniej. Teraz można powiedzieć, że ta tematyka ma zielone światło, jest podejmowana coraz częściej, są już książki, filmy, powstają pomniki, tablice. To bardzo dobrze, bo jest to niezwykle ważny rozdział naszej historii, który chciano kiedyś wymazać tak dokładnie, że rodziny skazanych do dziś nie wiedzą, co się stało z ciałami zamordowanych ojców i braci.

– W tytule filmu jest zawarte istotne pytanie: Czy warto było tak żyć? Warszyc odpowiedział na nie swoim wyborem. A jakiej odpowiedzi udzieliłyby rodziny zamordowanych – ich żony, dzieci?

– Nie miałam okazji rozmawiać z dziećmi Stanisława Sojczyńskiego. Znam natomiast córkę gen. Fieldorfa „Nila”, która zawsze była dumna ze swojego ojca, głośno mówiła o jego życiu, walce, o tym, jakim był człowiekiem na co dzień. Przypuszczam, że odpowiedzi na to pytanie byłyby różne. To jest kwestia tego, na ile następne pokolenie jest silne wewnętrznie. Pamiętajmy, że rodziny zamordowanych były napiętnowane, zastraszane, inwigilowane. W wielu przypadkach zmieniły miejsca zamieszkania, nawet nazwiska. Mając ojca czy matkę z takim wyrokiem, w tamtych warunkach trzeba było być bardzo silnym wewnętrznie, żeby to unieść. Z pewnością niektórzy czuli strach, bo nie wiedzieli, jak utrzymają rodzinę, mieli trudności z uzyskaniem pracy, i może nawet czasem był żal, że ojciec zostawił rodzinę na pastwę tamtych czasów. Rodziny żołnierzy podziemia antykomunistycznego zapłaciły ogromną cenę.

– Nad jakim filmem pracuje Pani obecnie, jakie pomysły dojrzewają?

– Zbieram materiał do filmu o historii władzy komunistycznej w Polsce, jej kolejnych etapach i przeobrażeniach, aż do dzisiaj. W filmie będzie m.in. wątek, dlaczego w Polsce nie udała się lustracja. Wypowiedzą się na ten temat historycy, a także rzecznik interesu publicznego. Mam nadzieję, że ten film dużo widzom wyjaśni. Chciałabym zrealizować jeszcze wiele innych filmów – o ludziach, których, jak wspomniałam, nazywam światłami na mojej drodze. To nie tylko postacie historyczne, ale i współczesne. Na przykład kobieta, którą znam z targu w Józefowie, całe życie ciężko pracowała. „Zawsze uczciwie i zawsze z Bogiem trzeba dźwigać swój krzyż, jak Chrystus” – mówi prosto swoje motto życiowe. 63 razy uczestniczyła w pielgrzymce na Jasną Górę, ma 90 lat, wiele czyta i słucha, pisze wiersze i ma niezwykle mądry osąd rzeczywistości. O takich ludziach powinno się opowiadać w Telewizji Publicznej, robić filmy dokumentalne – spieszyć się, bo odchodzą ostatni świadkowie wojny, okupacji i trudnych lat powojennych. Ale obecnie to nie są atrakcyjne tematy dla panów dyrektorów i prezesów TVP. Żałuję, że nie udało mi się zrobić filmu o polskich lotnikach walczących w dywizjonach RAF-u, składałam wielokrotnie scenariusz w TVP, uzasadniałam konieczność realizacji, ale rzekomo nie było funduszy na ten cel. Teraz lotnicy już odeszli, więc film o nich już chyba nie powstanie. Jeśli ktoś jest zdolny, potrafi zrobić dobry film dokumentalny, to powinien mieć zielone światło do działania, w imię polskiej racji stanu. Niestety, pewne tematy uciekają bezpowrotnie, ale nikt o tym nie myśli, nikogo to nie obchodzi. Ważne są kariery, układy, stanowiska, a jakieś tam ideały, patriotyzmy, miłość do Polski, duma narodowa – to dobre hasła na kombatanckie sztandary, a nie dla wyzwolonych Europejczyków. Nikt nie rozumie, że takie myślenie ośmiesza nas i niszczy pamięć o tych, którzy powinni być naszą dumą na forum międzynarodowym.

– Można powiedzieć, że ulubionymi bohaterami Pani filmów są mężczyźni: silni, walczący, zdeterminowani.

– Robiłam, kiedyś film o Janie Leonowiczu ps. Burta, który działał na Lubelszczyźnie i Zamojszczyźnie, był ścigany z ziemi, powietrza i wody, NKWD organizowało za nim nieprawdopodobne pościgi. To właśnie jeden z takich mężczyzn, u których wewnętrzna siła szła w parze z zewnętrzną klasą. Ktoś kiedyś zażartował: „Bo Alinie tacy faceci po prostu się podobają”. Przyznałam rację, bo uważam, że tacy powinni być mężczyźni: silni wewnętrznie, z poczuciem honoru, wierni wartościom. Taki był mój ojciec, 15 lat starszy od mamy, kawalerzysta, przedwojenny Polak. Służył w 4. Pułku Strzelców Konnych w Płocku, potem w 11. Pułku Ułanów, we wrześniu 1939 r. doszli pod Hrubieszów, tam starli się z armią sowiecką, został wzięty do niewoli, wyskoczył z transportu. Jako żołnierz AK szedł ze swoim oddziałem na pomoc powstańcom warszawskim. Ich droga skończyła się w Modlinie, dalej już nie mogli się przedostać, bezradnie patrzyli, jak Warszawa płonie. Gdy o tym mówił,  nigdy nie krył łez. Moja babcia Maria Czerniakowska przechowywała ludzi z lasu, pomagała ubogim, cała rodzina pracowała i żyła dla Polski.

Wśród takich opowieści się wychowałam i czasem myślę, że zrobienie ponad 50 filmów o narodowej, polskiej tematyce nie jest z mojej strony specjalnym wyczynem, bo ja w takich klimatach wyrosłam. To jest po prostu moje zobowiązanie wobec poprzednich pokoleń i, mam nadzieję, z pożytkiem dla przyszłych.