Anioł Raziel i jego Księga

Księga Raziela czyli Sefer Raziel HaMalakh faktycznie istnieje, ale jest to kabalistyczny utwór powstały w średniowieczu i napisany pierwotnie w języku hebrajskim i aramejskim. Już w XIII wieku pojawił się łaciński rękopis tej księgi (Liber Razielis Archangeli), co zawdzięczamy działalności króla Kastylii Alfonsa X, który popierał tzw. Toledańską Szkołę Tłumaczy – uczonych, tłumaczących na łacinę i hiszpański teksty arabskie i hebrajskie znajdowane w podbijanych miastach.

Anioł jak Prometeusz

Tradycja narosła wokół Księgi Raziela przypisuje jej anielskie pochodzenie. Jej treść została rzekomo objawiona Adamowi przez anioła Raziela. Według Księgi po wygnaniu z raju zrozpaczony Adam modlił się gorąco przez trzy dni i trzy noce: „I wydarzyło się po tym, jak Adam błagał przez trzy dni, że przybył do niego anioł Raziel, ten sam, który siedział nad rzeką, która wypływa z ogrodu Edenu, i pojawił się Adamowi. Trzymał w ręku Księgę i rzekł tak do Adama: Adamie! dlaczegóż jesteś tak zagubiony? Dlaczego troskasz się i smucisz? Od tego dnia, gdy przystąpiłeś do modlitwy i błagań, prośby Twe zostały wysłuchane, i przybyłem, by wlać w ciebie słowa czystości i mądrości. Chcę ciebie uczynić mądrym przez słowa tej oto świętej Księgi; z niej dowiesz się, co będzie ciebie spotykać aż do swej śmierci. Także każde z swych dzieci, które nastąpią po tobie - aż do ostatniego pokolenia - które będąc czystego ciała i łagodnego serca, posługując się tą świętą Księgą, będą wiedziały (tak jak i ty), co będzie się dziać miesiąc za miesiącem, a co między dniem i nocą (...). I anioł Raziel otworzył Księgę, i czytał z niej przed uszami Adama. I zdarzyło się, gdy Adam usłyszał święte słowa Księgi z ust anioła Raziela, padł wstrząśnięty na swe oblicze. Wtedy rzekł anioł do niego: Adamie, powstań, pokrzep się otuchą, nie miej lęku ni strachu, lecz weź Księgę z mej ręki i strzeż jej dobrze, bowiem z niej będziesz czerpał mądrość i wiedzę, i wolno ci ją głosić każdemu, kto jest godny, by stała się jego udziałem – częścią” (przekł. na podst. Giovanni Grippo (ed.), Sepher Raziel ha Malakh: Book of Raziel: English/Hebrew, G. G. Publisher, 2010).

Anioł Raziel po raz pierwszy wymieniony został w słowiańskiej Księdze Henocha jako Rasuel. Jego imię oznacza dosłownie „sekret Boga”, dlatego apokryfy żydowskie przypisywały mu funkcję dysponenta licznych tajemnic. Według Targumu do Księgi Koheleta 10, 20: „Każdego dnia anioł Raziel, stojąc na górze Horeb rozgłasza sekrety ludzi całej ludzkości, a jego głos rozbrzmiewa po całym świecie” (zob. R. Graves, R. Patai, Mity hebrajskie, tł. Regina Gromadzka, Warszawa: Cyklady 1993 s. 52). Uważano także, że stoi on blisko tronu Boga i zapisuje wszystko, co tam usłyszy. Z tych Bożych tajemnic miała powstać Księga, którą Raziel dał potajemnie Adamowi, aby on i jego żona mogli lepiej zrozumieć Boga i znaleźć drogę z powrotem do „domu”. Raziel miał to uczynić z własnej inicjatywy, inspirowany miłosierdziem. Nauczył on Adama duchowych praw natury i życia na ziemi, w tym wiedzy o ruchu planet i gwiazd, a także o mocy zawartej w ciągu 22 liter alfabetu hebrajskiego. Była to wiedza ezoteryczna, dostępna dotychczas jedynie Bogu. Co ciekawe, pewna żydowska legenda głosi, że kiedy Raziel podarował swą Księgę Adamowi, inni aniołowie, z zawiści, wykradli ją i wrzucili do oceanu. Bóg postanowił jednak nie karać Raziela, co więcej, nakazał Rahab, pierwotnej bestii z głębin morskich, wyłowić bezcenną księgę i zwrócić ją Adamowi, co Rahab posłusznie uczyniła. W Księdze Zohar znajdziemy reminiscencje tej historii: „Gdy Pierwszy Człowiek opuszczał Ogród Edeński, wziął Księgę, ale ona uleciała z jego ręki. Zapłakał Adam przed Bogiem i jął się modlić, i Bóg wrócił Księgę jego dłoniom, tak by Synowie Człowieczy nie zapomnieli i nie zatracili owej Mądrości, i by mogli dokładać starań, aby rozpoznać swego Pana” (Opowieści Zoharu. O Kabale i Zoharze, oprac. Ireneusz Kania, Kraków : Homini/Tyniec, 2012 s. 58). Cała ta historia może być wariantem opowieści o Prometeuszu w mitologii greckiej.

Prekursor Kabały

Według niektórych źródeł, Księga Raziela, która została wygrawerowana na szafirowym kamieniu, była ponoć przekazywana z pokolenia na pokolenie. Najpierw odnalazł ją rzekomo Henoch i czerpał z niej przy pisaniu własnej Księgi. Potem była przekazywana przez kolejne pokolenia aż w końcu, z wieloma innymi tajnymi pismami, weszła w posiadanie króla Salomona, który z jej pomocą podporządkował sobie demony i zmusił do pracy przy budowie Świątyni Jerozolimskiej. Tyle mówią legendy, których nie powinniśmy traktować zbyt poważnie. Utwór ten na pewno nie ma aż tak starożytnego pochodzenia.

Prawdziwy autor Księgi Razjela nie jest znany, zazwyczaj uważa się jednak, że był nim jeden z dwóch średniowiecznych kabalistów żydowskich: Izaak Ślepy lub Eleazar z Wormacji, który dokonał kompilacji różnych tekstów. Co prawda sam tytuł „Księga Raziela” jest wspomniany w innym magicznym dziele późnego antyku, tak zwanym „Mieczu Mojżesza”, ale wszystkie cytaty z „Księgi Raziela” pojawiają się dopiero od XIII wieku. Księga Raziela opiera się w dużej mierze na innych utworach kabalistycznych. Widać w niej na przykład ewidentny wpływ Sefer Jecirah, jednego z pierwszych traktatów żydowskiego mistycyzmu dotyczącego stworzenia świata.

Wyróżnia się trzy główne części Księgi Raziela. Są to (1) Księga Ha-Malbush; (2) Wielki Raziel; oraz (3) Księga Tajemnic, znana także jako Księga Noego. Pierwsza część mówi, że są to tajemne nauki przekazane przez Raziela Adamowi, kiedy został wygnany z raju (2a), z kolei trzecia część (34a) mówi, że zostały one przekazane dopiero Noemu, zanim wszedł do arki. Te sprzeczne informacje odnośnie osoby, której miała być przekazana treść objawienia, wynikają z faktu, że do Księgi Raziela zostały włączone obszerne fragmenty z Sefer ha-Razim, czyli żydowskiego mistycznego tekstu, który rzekomo otrzymał od anioła Raziela Noe. Sefer Ha-Razim była to pierwotnie inna księga niż Sefer Raziel HaMalach, choć oba utwory wykazują silne pokrewieństwo i zależność od siebie.

W Księdze Raziela mamy bardzo rozbudowaną angelologię, magiczne zastosowania zodiaku, gematrię, rozważania o imionach Boga, czary ochronne, oraz wskazówki dotyczące tworzenia magicznych amuletów. Krótko mówiąc, jest to jeden wielki zbiór ezoterycznych niedorzeczności. Według Księgi Raziela anioł nauczył ludzi astrologii, wróżb i wiedzy o amuletach, stając się prekursorem „praktycznej kabały”, a przecież Biblia jednoznacznie zakazuje podobnych praktyk. Jeśli jakiś anioł faktycznie nauczałby ludzi takich rzeczy, mógłby to być jedynie anioł upadły.

Co ciekawe Księga Raziela żyje własnym życiem w kulturze popularnej. Motyw tajemniczej księgi napisanej przez anioła i zawierającej tajemnice samego Boga porusza bowiem ludzką wyobraźnię. Nic dziwnego, że fikcyjny anioł Raziel i jego Księga pojawiają się w licznych utworach, na przykład w powieściach Mai Lidii Kossakowskiej albo w cyklu książek Cassandry Claire „Dary Anioła” (gdzie anioł Raziel jest twórcą rasy Nocnych Łowców walczących z wampirami i potworami).