Kryzys uniwersytetu. O roli katolickich instytucji kształcenia wyższego (fragmenty)

Pomimo że obecny kryzys uniwersytetu ma charakter szczególny, dzieje tej instytucji można postrzegać jako historię nieustannie powracającego kryzysu. Zamknięcie Akademii Platońskiej w roku 529, wyzwanie, jakim w dwunastym i trzynastym stuleciu była dla zachodniego świata chrześcijańskiego nauka Arystotelesowska, ponowne odkrycie korpusu pism platońskich w piętnastym wieku w Italii, upadek świata ptolemejskiego w siedemnastym stuleciu, epoka oświecenia przypadająca na wiek osiemnasty i pojawienie się uniwersytetów badawczych w okresie oświecenia niemieckiego (niem. Aufklärung) w osiemnastym i dziewiętnastym stuleciu, a także wykształcenie się modelu uniwersytetu totalitarnego w państwach nazistowskich i komunistycznych - wszystkie te wydarzenia można postrzegać jako ważne etapy historii powracania okresów krytycznych w dziejach uniwersytetu i poważnych wyzwań dla jego wcześniejszych modeli.

Zasadniczo można wyodrębnić trzy rodzaje takich okresów krytycznych. W sensie najistotniejszym przyczynę kryzysu może stanowić radykalna zmiana w poglądach naukowych - zmiany tego rodzaju to na przykład rozprzestrzenianie się nauki Arystotelesowskiej we wczesnym średniowieczu, renesans filozofii platońskiej w Europie Zachodniej czy upadek ptolemejskiego obrazu wszechświata. Po drugie, przyczyny kryzysu mogą mieć charakter kulturowy.

Chociaż bowiem światopogląd nie ulega radykalnej zmianie, nowe prądy kulturowe prowadzą do nowych wyzwań i odpowiedzi na nie w postaci zmiany struktury i zakresu edukacji uniwersyteckiej. Z sytuacją tego rodzaju mieliśmy do czynienia w epokach renesansu i reformacji, w przypadku pojawienia się uniwersytetów jezuickich w siedemnastym wieku czy też uniwersytetów badawczych modelowanych na wzór niemiecki w dziewiętnastym stuleciu. Po trzecie, kryzys uniwersytetu mogą wywołać przyczyny polityczne. Miało to miejsce w przypadku zamknięcia Akademii Platońskiej przez chrześcijańskiego cesarza Justyniana, jak również w sytuacji wprowadzenia totalitarnej kontroli nad uniwersytetami przez partię nazistowską i komunistyczną^[4].

Można zatem postawić pytanie o precyzyjne określenie przyczyn obecnego kryzysu uniwersytetu. W naszym światopoglądzie naukowym nie nastąpiła żadna radykalna zmiana porównywalna z przemianami wywołanymi przez przewrót Kopernikański. Wielkie odkrycia dokonane w wieku dwudziestym przekształciły wprawdzie światopogląd naukowy odziedziczony po epoce modernizmu, lecz radykalnie go nie zmieniły. Zamiast radykalnej transformacji paradygmatu naukowego obserwujemy dziś stopniową ewolucję zaznaczającą się w naukach szczegółowych, w rozwoju gospodarczym i technologicznym.

Sytuację kulturową można by więc porównać do tej, która panowała w siedemnastym i osiemnastym stuleciu, kiedy to racjonalizm, a do pewnego stopnia również empiryzm, dostarczał uczonym stabilnych ram dla realizacji ich zamierzeń. Wykształcenie wyższe nadal opierało się na wcześniejszym wzorcu, lecz uruchomiło zmiany, które doprowadziły w konsekwencji do pojawienia się w dziewiętnastym wieku uniwersytetów badawczych^[5].

Podobnie jest w naszej epoce: względnie ważne przemiany zachodzące w kulturze, w życiu politycznym i w nauce doprowadziły do głębokiej transformacji wykształcenia uniwersyteckiego, a jak wskazuje ostateczna analiza - nawet do kryzysu. Rozwojowi temu jednak, jak dotąd, nie towarzyszą radykalne konsekwencje; kryzys uniwersytetu wywołuje potrzebę zmiany, lecz żadnej gruntownej zmiany nie można obecnie zaobserwować.
 

^[4] Te trzy rodzaje przyczyn kryzysu często zbiegały się w czasie, na przykład zamknięcie Akademii Platońskiej w szóstym wieku sygnalizowało sytuację głębszego kryzysu światopoglądu hellenistycznego, w której chrześcijaństwo pojawiło się jako rewolucyjne przekształcenie wcześniejszego paradygmatu, w dwudziestym wieku zaś pojawienie się uniwersytetów pozostających w służbie państwa totalitarnego było wyrazem nie tylko przemian politycznych, ale również zmian w perspektywie naukowej i kulturowej.
^[5] Por. E l l w e i n, dz. cyt., s. 72-101; H. R o h r s, Peter Lang, New York 1995, s. 25-96.