Dama znad jeziora Inya

Dzień po zwolnieniu z aresztu domowego pani Aung San Suu Kyi, charyzmatycznej przywódczyni birmańskich demokratów, pod siedzibą jej zdelegalizowanego ugrupowania (Narodowej Ligi na rzecz Demokracji, NLD) w Rangunie zebrały się tysiące ludzi. Dla większości było to prawdziwe święto, pierwsza od ponad siedmiu lat okazja do spotkania z kimś, kto uosabia ich aspiracje i niezgodę na trwające niemal pół wieku autorytarne rządy wojskowych w Birmie. Wprawdzie znajomi, którzy relacjonowali mi później ten wiec z 14 listopada, twierdzili, że wyczuwało się też w tłumie obecność tajnej policji i prorządowych bojówek po cywilnemu (tych ostatnich zwłaszcza po charakterystycznym zapachu alkoholu…), ale wszystko przebiegło bez poważniejszych incydentów. Generałowie najwidoczniej uznali, że po mocno spreparowanym przez siebie sukcesie wyborów z 7 listopada mogą nieco poluzować. Nikogo nie zatrzymywano więc za wznoszenie zaimprowizowanych transparentów z hasłami poparcia dla NLD albo okrzyków „Kochamy cię!”. Dama zaś (tak nazywają ją miliony Birmańczyków: The Lady) po prostu kontynuowała przerwany wymuszoną izolacją dialog ze swoimi zwolennikami, dyskretnie żartując z wad junty, albo – już poważniej – mówiąc o konieczności autentycznych przemian, pojednania i pracy, bo bez wspólnego wysiłku nikt nie da Birmańczykom „tego, do czego dążą”.

Żałowałem, że nie mogłem w tym uczestniczyć „na żywo”, zwłaszcza że byłem wtedy w Birmie, ale w odległym o kilkaset kilometrów na północny zachód stanie Arakan. Do Rangunu (największego miasta i byłej stolicy kraju) dotarłem dopiero po kilku dniach. Entuzjazm po zwolnieniu Damy zdążył już nieco przygasnąć, ale na ulicznych stoiskach z prasą wciąż roiło się od kolorowych tygodników z jej fotografiami na pierwszych stronach. Prawie w każdym innym zakątku globu uchodziłoby to za coś najzupełniej normalnego, w ściśle reglamentującej informacje Birmie pachniało to jednak „rewolucją”. Nawet specjalistyczny tygodnik piłkarski Eleven zdecydował się przemycić wielki nagłówek łączący zwolnienie Aung San Suu Kyi z apelem o jedność i nadzieję, choć z pozoru publikowany materiał dotyczył wyników spotkań angielskiej Premiership (zrobiono to, zmieniając kolor czcionek w części wyrazów). Inna sprawa, że rozzuchwalone redakcje ukarano później czasowym zawieszeniem sprzedaży.  To, co zdołano sprzedać, trafiło jednak pod strzechy. Sam widziałem, jak niektórzy kupowali po dwa, trzy egzemplarze, w oczywisty sposób przewidując, że szybko mogą się one stać  przedmiotem zawiści kolekcjonerów. Przy okazji ta rynkowa popularność wizerunku Damy unaoczniała dotkliwy problem birmańskich generałów, którzy mimo ponaddwudziestoletnich represji i propagandowych zabiegów nie byli w stanie wymazać ze świadomości społecznej jej prestiżu, a to niepowodzenie ciągle boli, gdyż przypomina o uzurpatorskim charakterze sprawowanej przez nich władzy.

W pewnej mierze źródłem tego prestiżu był swoiście „arystokratyczny” rodowód pani Aung San Suu Kyi. Urodziła się 19 czerwca 1945 roku jako trzecie dziecko generała Aung Sana, lidera birmańskich niepodległościowców. Jej ojciec, mimo stosunkowo młodego wieku, cieszył się w Birmie statusem, który – po części – można przyrównać do pozycji Piłsudskiego w odradzającej się Polsce z lat 1918–1919. Też miał za sobą gwałtowne wolty polityczne i wypowiedzenie posłuszeństwa wcześniejszym sojusznikom (w jego przypadku Japończykom). Tak samo był twórcą i komendantem zalążkowych sił zbrojnych, tak samo marzył o federalnym, wielonarodowym państwie. Z tym, że w odróżnieniu od Marszałka nie dane mu było dożyć niepodległości. Padł ofiarą zamachu, gdy – 19 lipca 1947 roku – w gmachu tak zwanego Sekretariatu Gubernatora (formalnie władzę sprawowali jeszcze Brytyjczycy) w centrum Rangunu przewodniczył posiedzeniu rządu tymczasowego. Uzbrojeni napastnicy wdarli się do środka. Razem z Aung Sanem zginęło sześciu ministrów jego gabinetu. W przededniu niepodległości Birmańczycy stracili architekta porozumień z mniejszościami narodowymi i bodaj swego najwybitniejszego przywódcę, a dwuletnia Suu Kyi również ojca. Tamten lipcowy poranek w jakimś sensie był dla nich wszystkich początkiem sieroctwa.

W zacisznej willowej dzielnicy Rangunu wciąż stoi dom, z którego generał Aung San po raz ostatni wyjechał do pracy. Kolonialna, europejska architektura, skrzypiące tekowe podłogi, proste sprzęty. Na dole, w garażu, świeżo wypucowana limuzyna Wolseley lśni jak nowa. Tylko lekko zardzewiała tablica rejestracyjna RC 2874 zdradza upływ czasu. Dziś jest to muzeum, przyciągające pamiątkami po najbardziej znanej birmańskiej rodzinie przede wszystkim zagranicznych gości. Zmęczeni upałem przechadzają się między gablotami z kolekcją rodzinnych zdjęć, mundurami i podarowaną generałowi laseczką z czereśniowego drewna. Obok w przeszklonej biblioteczce widać równo poustawiane tomy D.H. Lawrence’a i Bernarda Shawa, przemieszane z broszurami szkoleniowymi brytyjskiego ministerstwa wojny, pracami o rozwoju przemysłu, wędkarstwie, kwestii żydowskiej i hinduizmie. Aung San najwyraźniej miał renesansowe ciągoty.

Nad domem, który wybrał na rodzinną rezydencję, wisiało jednak jakieś fatum. Kilka lat po śmierci Aung Sana w sadzawce na terenie posesji utopił się starszy brat Suu Kyi. Rodzina wyjechała z Birmy w 1960 roku, gdy matka otrzymała nominację na stanowisko ambasadora w Indiach. Przez cztery lata Suu chodziła do szkoły w Delhi, później podjęła studia w Oksfordzie (wybrała filozofię, nauki polityczne i ekonomię w St. Hugh’s College). Tam poznała swego przyszłego męża, tybetologa Michaela Arisa, choć romans nawiązali korespondencyjnie dopiero po tym, jak wyjechała do USA, aby rozpocząć pracę w ONZ. Pisali do siebie setki listów. W jednym z nich, jakby przeczuwając, co może nadejść, i obawiając się konfliktu między sferą publiczną a prywatną w ich życiu, Dama napisała: „Proszę Cię o jedno, jeśli mój naród będzie mnie potrzebował, to mi pomożesz wypełnić obowiązek wobec niego”. Aris się zgodził. Pobrali się w 1972 roku.

W tym czasie w Rangunie na dobre już rządził twardą ręką generał Ne Win (do wojskowego przewrotu doszło 1962 roku), niegdysiejszy kompan jej ojca, obsesyjnie poszukując birmańskiej drogi do socjalizmu, która według jego rachub przebiegała gdzieś między maoistowskimi Chinami a Albanią Envera Hodży. Eksperyment nie należał do najbardziej udanych. Kraj stopniowo pogrążał się w zapaści, ale Aung San Suu Kyi wtedy jeszcze nie myślała o politycznym zaangażowaniu. Absorbowało ją wychowywanie dwójki synów w Oksfordzie i przygotowywanie biograficznej pracy o ojcu. W połowie lat 80. wyjechała na stypendium do Japonii, później dołączyła jeszcze na rok do męża w Indiach. Przyjaciele twierdzili, że to był trudny czas, naznaczony niepewnością co do dalszej drogi. Tę ostatnią w jakimś sensie wyznaczył los. 31 marca 1988 roku otrzymała telefoniczną wiadomość o tym, że matka miała wylew krwi do mózgu. Następnego dnia Suu Kyi poleciała do Rangunu, żeby się nią opiekować.

W Birmie, do której wróciła, wrzało. Demonstrowali studenci i dokerzy, domagając się wielopartyjnych wyborów. Ludzie mieli najzwyczajniej dość. Otwarcie mówiło się o tym, że absurdalna polityka izolacji cofnęła kraj niemal do epoki kamienia łupanego. Rząd reagował coraz bardziej nerwowo. Pod koniec lipca sytuacja dojrzała do złożenia ofiary na samym szczycie: ustąpił dyktator Ne Win, ale protesty nie ustały, a wojsko też nie zdecydowało się oddać władzy. Wprost przeciwnie, kiedy 8 sierpnia Birmańczycy masowo wyszli na ulice, żądając demokratycznych reform, generałowie postanowili utopić protesty w morzu krwi. W samym Rangunie było ponad tysiąc zabitych. Aung San Suu Kyi śledziła to wszystko z zacisza domu swojej matki, dokąd się wprowadziła. Willa nad sztucznym jeziorem Inya, ta sama, w której później miała spędzić ponad piętnaście lat w areszcie domowym, znajdowała się niedaleko terenów uniwersyteckich. Z okien mogła widzieć, że manifestanci nosili transparenty z podobiznami jej ojca. Być może widziała też, jak policjanci i tajniacy topili w wodach Inyi uczestników protestów, wciskając im wiosłami głowy pod powierzchnię wody i tak przytrzymując aż do skutku…