Teologia o tym, kim chce być człowiek

Tak więc osoba ludzka stanowi fundament wszelkich wartości, zarówno społecznych, jak i wspólnych. Jest ona podmiotem autonomicznego i samodzielnego działania w dążeniu do realizacji własnych celów i zadań życiowych. Wszystkie zaś dobra wspólne i oparte na nich związki społeczne ze swej natury i przeznaczenia powinny być skierowane ku człowiekowi po to, by świadczyć mu uzupełniającą pomoc oraz by umożliwiać mu własną samorealizację.

Chrześcijańska myśl, podkreślając wymiar ludzkiej godności, wskazuje na jej charakter społeczny, utożsamiając go z powszechnością – zatem godność dotyczy każdego człowieka, bez wykluczenia kogokolwiek^[29]. Już tutaj pojawia się idea uczestnictwa. Wojtyła widział w człowieczeństwie zarówno „zdolność nadawania personalistycznego wyrazu własnemu bytowaniu i działaniu wówczas, gdy człowiek bytuje i działa wspólnie z innymi ludźmi”, jak też: „idea ta wyraża afirmację człowieczeństwa innych ludzi” na tyle, że ujmuje człowieka nie jako byt abstrakcyjny, ale konkretny – nie wykluczając nikogo^[30]. Prawdziwa alienacja człowieka związana jest z zanikiem wspólnoty z innymi zarówno w sensie świadomościowym, przeżyciowym, jak i egzystencjalnym.

Diagnoza czasów współczesnych, którą postawił Jan Paweł II, mówiła o zagrożeniach dla tożsamości człowieka:

dla Europy nadeszła godzina prawdy, runęły mury, nie ma już żelaznych kurtyn, ale zmagania, których przedmiotem jest sens życia i wartość wolności, toczą się z większą niż kiedykolwiek siłą w umysłach i sumieniach. Nie można nie dostrzec, że istotę tego problemu stanowi zapytanie o Boga. Albo człowiek uznaje się za istotę stworzoną przez Boga, od którego otrzymuje wolność (...), albo samozwańczo wynosi się do rangi Absolutu^[31].

Z punktu widzenia społecznego największe zagrożenie pochodzi ze strony tych ideologii, które absolutyzują społeczeństwo jako takie, gardząc ludzką osobą i jej wolnością. Człowiek tam, gdzie przestaje szukać oparcia dla siebie w wartościach, ponosi ryzyko, że stanie się ofiarą samowoli władzy i pseudoabsolutów, które go niszczą^[32]. Człowiek współczesny, według papieskiej diagnozy – trwa w wielopłaszczyznowym kryzysie. Recepta na jego przezwyciężenie, to budowa cywilizacji miłości i kultury życia. Cywilizacja miłości, jako odpowiedź na kryzys cywilizacji śmierci związanej z niewłaściwym wizerunkiem człowieka oderwanego od Boga, winna być wzniesiona na fundamencie takich wartości jak: pokój, solidarność, sprawiedliwość i miłość. Jan Paweł II mówił: „miarą cywilizacji, miarą uniwersalną, ponadczasową, obejmującą wszystkie kultury jest jej stosunek do życia. Cywilizacja, która odrzuca bezbronnych, zasługuje na miano barbarzyńskiej, choćby nawet miała wielkie osiągnięcia gospodarcze, techniczne, artystyczne oraz naukowe. Dzisiaj świat stał się areną bitwy o życie”^[33]. Trwa walka między cywilizacją życia a cywilizacją śmierci. Dlatego tak ważne jest budowanie kultury życia: tworzenie dzieł i wzorców kulturowych, które będą podkreślały wielkość i godność ludzkiego życia; zakładanie instytucji naukowych i oświatowych, które będą promowały prawdziwą wizję osoby ludzkiej, życia małżeńskiego i rodzinnego; tworzenie środowisk wcielających w praktykę codziennego życia miłość miłosierną, którą Bóg obdarza każdego człowieka, szczególnie cierpiącego, słabego i ubogiego.

Nie trudno zauważyć, że budowanie społeczeństwa na tych zasadach jest dokładnym przeciwstawieniem tego, co dzieje się we współczesnej kulturze europejskiej. W praktyce Papież ukazał priorytety, którymi powinna się kierować ludzkość i Europa we wszystkich przejawach życia. Powtórzmy je raz jeszcze: prymat osoby nad rzeczą, „być” nad „mieć”, etyki nad techniką i miłosierdzia nad sprawiedliwością.

Prymat osoby przed rzeczą i prymat etyki przed techniką są wyrazem generalnego priorytetu, jaki ma duch przed materią. Ten zaś wskazuje na moralność, jako pierwszą i zasadniczą dziedzinę kultury. Tylko świadomość prymatu tych wartości pozwoli na takie wykorzystanie nagromadzonych możliwości, jakie nauka złożyła w ręce człowieka i jakie będą naprawdę nastawione na rozwój osoby ludzkiej w całej jej wewnętrznej prawdzie, w jej wolności i godności (Familiaris consortio 8).

Myśląc o Europie, doświadczonej nie tylko totalitaryzmami, ale także ideologiami i filozofiami, które chciały oderwać człowieka od Boga, Papież wzywał: „Europo, wróć do swoich korzeni”, to znaczy: „Europejczyku, wróć do Chrystusa”. Cała wizja cywilizacji miłości określa, jak powinien funkcjonować człowiek tworzący społeczeństwo, ażeby jego godność i rozwój mogły być zabezpieczone i realizowane. Godność zaś jest tą szczególną wartością, którą reprezentuje każdy człowiek z tej racji, że jest podmiotem i osobą – że jest imago Dei. Ostatecznie godność ta jest zawsze bezinteresownym darem Boga i obejmuje całą ludzkość^[34], a dla wszystkich jest nie tylko darem, ale ró