Teologia o tym, kim chce być człowiek

Wszelkie naukowe rozważania, których tematem jest człowiek, nazywamy dzisiaj antropologią (od greckiego anthropos — człowiek), a w zależności od założeń metodologicznych wyróżniamy trzy grupy nauk, które starają się odpowiedzieć na pytanie: „Kim jest człowiek?”. Są to: nauki empiryczne (przyrodnicze i humanistyczne) – poznanie w świetle doświadczenia; filozofia – poznanie intelektualne obejmujące człowieka jako całość z pytaniem: „Kim jest człowiek jako człowiek?” oraz poznanie teologiczne związane z przyjęciem prawd zawartych w religijnym Objawieniu.

Wprawdzie słowa Augustyna z Hippony: „wielka to istota człowiek i pozostaje dla siebie tajemnicą”^[1] wciąż zachowują aktualność, to równocześnie wyznaczają one zadania poznawcze, stojące przed człowiekiem i nauką. Antropologia ogniskuje jak w soczewce zainteresowania zarówno filozofii, teologii, jak i nauk humanistycznych.

a) Filozofia

Filozofia pojmowana jako krytyczna wiedza rozumowa pyta zasadniczo o rzeczywistość doświadczaną i ujmowaną jako całość – pyta o „horyzont całości”. Klasyczne ujęcie filozofii wskazuje na nią jako na postawę otwartości na poszukiwanie i pragnienie mądrości. W ostateczności dążenie to prowadzi do partycypacji w Prawdzie. Filozof stawia pytanie, a poszukując na nie odpowiedzi tworzy określony system myślowy wraz ze specyficznym językiem i terminologią. W jakimś sensie w filozofii łączy się intellectus – zdolność poznania z ratio – zdolnością dociekania i refleksji. Filozofia w swoją problematykę, korzystając ze słynnego Trójkąta Platońskiego, wpisała zagadnienia świata, Absolutu i człowieka.

Od kiedy refleksja filozoficzna zainteresowała się „człowiekiem jako człowiekiem”, pojawiła się filozoficzna antropologia, która jest próbą ujęcia „człowieka jako takiego i w całości”. Właśnie z takiego pnia myślowego wyrasta arystotelesowskie „człowiek istota społeczna”, wraz z całą panoramą refleksji o życiu społecznym – „ja – ty – my”. Z tej również refleksji zrodziła się myśl o prawie naturalnym od Platona i Arystotelesa, Stoików i Filona z Aleksandrii poprzez Dunsa Szkota i Suareza po wizje tomistyczną i szkołę prawa naturalnego.

b) Teologia

Święty Tomasz z Akwinu wypowiedział sentencję ilustrującą różnicę między poznaniem naturalnym i nadprzyrodzonym: „Oko sowy nie może widzieć słońca, patrzy nań jedynie oko orła” (Metafizyka II.1,1). W chrześcijańskim rozumieniu teologia jest refleksją nad objawieniem Bożym dokonanym w Jezusie Chrystusie. Jego problematyka obejmuje również te wszystkie zagadnienia, którymi zajmuje się filozofia: Bóg, człowiek, świat. Dokonując pewnego uproszczenia można powiedzieć, iż zarówno teologię, jak i filozofię łączą podstawowe pytania natury ontologicznej i egzystencjalnej. Są one ze sobą tak ściśle związane, że teologia nie może obyć się bez filozofii, choć absolutne dążenie do autonomii rozumu może zignorować myśl teologiczną tak, iż pozostanie na poziomie „ostatecznej niewiedzy”^[2].

c) Nauki humanistyczne

Zachodnioeuropejska nauka i kultura posiadają dwa podstawowe źródła koncepcji człowieka. Są nimi: Biblia i filozofia grecka. Według koncepcji biblijnej człowiek jest wyjątkowym bytem, stworzonym przez Boga: „Stworzył Bóg człowieka na swój obraz, na obraz Boży go stworzył” (Rdz l,27). Pośród wszystkich stworzeń widzialnych jedynie człowiek jest zdolny do poznania i pokochania swojego Stworzyciela. Jak podaje Pismo Święte: „Pan Bóg ulepił człowieka z prochu ziemi i tchnął w jego nozdrza tchnienie (lub ducha – hebr. ruah) życia, wskutek czego stał się człowiek istotą (dosłownie „dusza” – hebrajskie nefesź) żywą” (Rdz 2,7). Mamy więc tutaj „trzy elementy”: ciało materialne (ulepione z prochu ziemi, będące materialnym elementem natury ludzkiej), ducha ludzkiego, który pochodzi od Boga (element niematerialny natury ludzkiej) oraz duszę[3].

Pojęcie „dusza” często oznacza w Biblii życie ludzkie: „Bo kto chce zachować swoje życie, straci je; a kto straci swe życie z mego powodu, znajdzie je” (Mt 16,25-26) lub całą osobę ludzką. Oznacza także to wszystko, co w człowieku jest najbardziej wewnętrzne i najwartościowsze^[4]. Biblia, mówiąc o człowieku jako duszy i ciele, rozróżnia w obszarze duszy człowieka psychicznego i duchowego^[5]. Niekiedy odróżnia się duszę od ducha: „nienaruszony duch wasz, dusza i ciało bez zarzutu zachowały się na przyjście Pana” (l Tes 5,23). To rozróżnienie nie wprowadza jakiegoś dualizmu w duszy. Sobór Watykański I mówi: „«Duch» oznacza, że człowiek, począwszy od chwili swego stworzenia, jest skierowany ku swojemu celowi nadprzyrodzonemu, a jego dusza jest uzdolniona do tego, by była w darmowy sposób podniesiona do komunii z Bogiem”. Duch jest w nas tym czynnikiem, dzięki któremu jesteśmy zdolni przyjąć samego Ducha Bożego, usłyszeć, co mówi On do nas, co nam komunikuje. Stan wzajemnych relacji pomiędzy duszą, ciałem i duchem natury ludzkiej można oddać w formule: człowiek jest duszą żywą, żywą na mocy faktu, iż Bóg tchnął w ciało tego człowieka ducha. Ciało człowieka uczestniczy w godności „obrazu Bożego”; jest ono ciałem ludzkim właśnie dlatego, że jest ożywione przez duszę duchową. Jak podaje Katechizm Kościoła Katolickiego jedność ciała i duszy jest tak głęboka, że trzeba uważać duszę za formę ciała. Dusza ludzka nie ma bezpośrednio oglądu ciała, lecz może je odczuwać i na nie wpływać poprzez ducha natury ludzkiej^[6]. Jak podaje Nowy Testament: dusza człowieka jest nieśmiertelna, indywidualna i złączona z materią. Dusza jest to miejsce nadprzyrodzonego działania Pana Boga.