Rodzinne domy dziecka w Polsce

Rodzinne domy dziecka są obecnie jednostkami pomocy społecznej. Podstawowe akty normatywne regulujące ich organizacje i funkcjonowanie to:

• Ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r.,
• Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 października 2007 r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych.

Rodzinny dom dziecka jest placówką opieki całkowitej, opartą na zasadach bardzo zbliżonych do wychowania rodzinnego, sprawującą opiekę nad dziećmi z różnych względów niemogących się wychowywać w rodzinie naturalnej, powoływaną specjalną uchwałą przez władze lokalne, w odpowiedzi na zapotrzebowanie utworzenia jej na danym terenie. Osoby chcące założyć i prowadzić rodzinny dom dziecka, powinny za pośrednictwem miejskiego ośrodka pomocy społecznej oraz powiatowego centrum pomocy rodzinie właściwego ze względu na miejsce, gdzie taka działalność miałaby być prowadzona, zaczerpnąć informacji dotyczących zasadności powstania tej formy opieki.

 Lokal, w którym prowadzony jest rodzinny dom dziecka, zazwyczaj jest własnością osób go prowadzących. Lokal taki musi spełniać określone wymagania, między innymi oprócz właściwie wyposażonych pokoi dla dzieci nie więcej niż pięcioosobowych, pomieszczeń sanitarnych (odpowiednio urządzone łazienki, toalety, kuchnia), powinien posiadać pomieszczenie przeznaczone do wypoczynku, wyposażone w telewizor, stoliki i krzesła, książki, różnego rodzaju gry i zabawki, a także miejsce służące do cichej nauki.

Placówka opiekuńczo-wychowawcza typu rodzinnego, czyli m.in. rodzinny dom dziecka, tworzy wielodzietną rodzinę, szczególnie umożliwia wspólną opiekę i wychowanie licznego rodzeństwa. Umożliwia kształcenie dzieci w niej przebywających, jej zadaniem jest wyrównywanie ich opóźnień szkolnych jak i rozwojowych, w jej gestii leży także ustalanie w porozumieniu z odpowiednim sądem oraz odpowiednimi ośrodkami pomocy rodzinie zasad kontaktu podopiecznych z ich rodzicami naturalnymi. Należy podkreślić, że pobyt dziecka w różnego rodzaju placówkach opieki całkowitej ma na celu nie tylko zapewnienie dziecku właściwej opieki i warunków wychowawczych, ale także powinien związany być z podjęciem przez określone instytucje oddziaływań skierowanych do rodziny naturalnej dziecka, poprzez które polepszą się jej możliwości w zakresie sprawowania władzy rodzicielskiej nad dzieckiem, które umożliwią jego ewentualny powrót do tejże rodziny.

Prowadzenie rodzinnych domów dziecka najczęściej powierza się małżeństwom. Przyjmują one pod opiekę od czterech do ośmiorga dzieci, jednak w szczególnych przypadkach (np. liczne rodzeństwo) liczba dzieci może ulec zwiększeniu bądź zmniejszaniu. Gdy w placówce wychowuje się nie więcej niż czworo dzieci, do jej prowadzenia zatrudniona jest jedna osoba pełniąca funkcję dyrektora-wychowawcy, co oznacza, że za swą pracę otrzymuje wynagrodzenie oraz posiada prawa, jakie przysługują osobom zatrudnionym. Natomiast, jeśli w placówce przebywa więcej niż czworo dzieci, wówczas istnieje możliwość zatrudnienia osoby do pomocy w zakresie opieki nad dziećmi oraz prowadzenia gospodarstwa domowego. W praktyce tą osobą zazwyczaj zostaje współmałżonek osoby już zatrudnionej. Placówka rodzinna otrzymuje określone kwoty pieniężne przeznaczone na zaspokajanie potrzeb podopiecznych oraz na utrzymanie placówki. Prowadzący rodzinny dom dziecka muszą posiadać co najmniej średnie wykształcenie, ukończyć specjalne szkolenia dla osób chcących prowadzić taką działalność, otrzymać od ośrodka adopcyjno-opiekuńczego opinie o odpowiednim przygotowaniu do podjęcia takiej roli. Kierując dziecko do placówki, o której mowa, uwzględnia się różnicę wieku pomiędzy dzieckiem a dyrektorem-wychowawcą, by usamodzielnienie dziecka nastąpiło przed okresem uzyskania przez osobę prowadzącą rodzinny dom dziecka wieku uprawniającego do przejściem na emeryturę.

W rodzinnym domu dziecka prowadzi się dla każdego wychowanka kartę pobytu zawierającą ważne informacje dotyczące aktualnej oceny sytuacji dziecka dokonywanej nie rzadziej niż co pół roku, jego stanu zdrowia, postępów szkolnych. Zaraz po przybyciu wychowanka do placówki tworzony jest indywidualny plan pracy z dzieckiem. Podstawą służącą do jego utworzenia jest dokumentacja o stanie zdrowia, dokumentacja szkolna oraz dokumentacja związana z dotychczasowymi działaniami podjętymi względem dziecka oraz jego rodziny, jak też kwestionariusz wywiadu środowiskowego przeprowadzonego z  rodziną naturalną wychowanka. W tworzeniu planu bierze udział wychowawca (wychowawcy), dziecko, a jeśli jest to możliwe również tacy specjaliści, jak pedagog, psycholog, prawnik. Indywidualny plan pracy uwzględnia sytuacją rodzinną oraz prawną dziecka, jego wiek oraz psychofizyczne możliwości, zawiera opis działań krótko i długoterminowych, jakie są lub będą realizowane względem dziecka.

Wychowanek przebywa w rodzinnym domu dziecka zazwyczaj do momentu usamodzielnienia lub do momentu, kiedy możliwy jest jego powrót do rodziny naturalnej. Wyjątkiem są sytuacje, gdy dziecko zakwalifikowane zostanie podczas pobytu w rodzinnym domu dziecka do innej formy opieki. Obowiązkiem „przybranych” rodziców jest pomoc wychowankowi w jego usamodzielnieniu, obowiązek ten jest realizowany przy współpracy określonych instytucji. Rodzinne domy dziecka współpracują bowiem z rożnymi stowarzyszeniami i organizacjami, ośrodkami adopcyjno-opiekuńczym, powiatowymi centrami pomocy rodzinie, sądami, a także ze szkołami, do których uczęszczają dzieci w nich się wychowujące.

Dzieci przebywające w rodzinnych domach dziecka stosownie do swoich możliwości pomagają przy wykonywaniu obowiązków domowych, uczą się samodzielności, współdecydują razem z opiekunami o sprawach ważnych i ich dotyczących. Rodzinne domy dziecka starają się stworzyć warunki wychowawcze najbardziej zbliżone do środowiska, jakim jest rodzina. Istnieje w nich podział ról i obowiązków, członkowie wspólnie planują i spędzają swój czas wolny. Liczba dzieci, jak też kameralność tej formy opieki sprzyja kształtowaniu pozytywnej atmosfery, poczuciu bezpieczeństwa dzieci, ułatwia poświęcenie odpowiedniej ilości czasu, uwagi, troski każdemu wychowankowi, wpływa na nawiązanie więzi emocjonalnej pomiędzy dziećmi a opiekunami. Należy jednak pamiętać, że do placówek tych trafiają również dzieci z różnego rodzaju schorzeniami, wadami rozwojowymi, dzieci zaniedbanie, często od początku negatywnie, a czasem nawet wrogo nastawione do nowych opiekunów. Trudno się temu dziwić, dzieci zazwyczaj nie chcą znaleźć się w placówce opiekuńczo-wychowawczej, nawet jeśli jest wspaniałe wyposażona i funkcjonuje wzorowo, szczególnie, jeśli żyją ich rodzice naturalni.  Prowadzący rodzinny dom dziecka muszą mieć świadomość, że jeśli tylko będzie to możliwe, dziecko powinno powrócić do rodziny naturalnej. Ich zadaniem jest podejmowanie działań mających na celu współpracę z rodzinami naturalnymi na rzecz zaistnienia takiej właśnie możliwości.

Joanna Oborska – aplikant kuratorski, Sąd Rejonowy w Słupsku

Przypisy:

1. Badora S., Główne formy opieki kompensacyjnej w Polsce, [w:] System opieki kompensacyjnej w zjednoczonej Europie, red. S. Badora, D. Marzec, Kraków 2002.
2. Kaczmarek M., Reforma systemu opieki zastępczej. Założenia a rzeczywistość, [w:] Z opieki zastępczej w dorosłe życie, red. A. Kwak, Warszawa 2006.
3. Kamińska U., Zarys metodyki pracy opiekuńczo-wychowawczej w rodzinnych i instytucjonalnych formach opieki, Katowice 2005.
4. Kelm A., Rodzinne domy dziecka, [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. V, red. T. Pilch, Warszawa 2006.
5. Kelm A., Stulecie gniazd sierocych i pięćdziesięciolecie rodzinnych domów dziecka, [w:] „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, 2008, nr 2, s. 42–43.
6. Kozdrowicz E., Rodzinny dom dziecka, [w:] Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, red. D. Lalak, T. Pilch, Warszawa 1999.
7. Matyjas B., Rodzinny dom dziecka – w perspektywie tradycji i nowych rozwiązań, [w:] Sieroctwo społeczne i jego kompensacja, red. M. Heine, G. Gajewska, Zielona Góra 1999. 
8. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 października 2007 r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych,  Dz. U. Nr 201, poz. 1455.