Powstanie Styczniowe nie było szaleństwem

– W wielu mediach usłyszeć można było głosy osób, które określały powstanie styczniowe jako głupie i niepotrzebne. Przekonują oni, że nie powinniśmy świętować przegranych spraw. Senator Kazimierz Kutz określił czczenie tej daty mianem „pis-owskiej wersji patriotyzmu”, a Janusz Korwin-Mikke nazwał je „kretynizmem”.

– Nic mi nie wiadomo na temat ich wykształcenia historycznego i specjalizacji w zakresie badań nad powstaniem styczniowym. Znam natomiast refleksje historyków, którzy zajmują się tym zagadnieniem, największych autorytetów w tej dziedzinie, takich jak śp. prof. Stefan Kieniewicz, największy w XX wieku historyk powstania styczniowego, czy najwybitniejszy historyk jego międzynarodowych aspektów – śp. prof. Henryk Wereszycki. A także wielu współczesnych historyków, z którymi mam zaszczyt współpracować na wielu ściśle naukowych sesjach związanych z rocznicą powstania. Obraz jest jednoznaczny: powstanie styczniowe nie było szaleństwem. W perspektywie kilkudziesięciu lat przyniosło jednoznacznie pozytywne skutki, ponieważ przede wszystkim doprowadziło do uwłaszczenia chłopów na warunkach bez porównania korzystniejszych niż mogła to zaoferować reforma Wielopolskiego.

– Co z tego wynikło?

– Pozwalało to uczynić z nich dużo szybciej Polaków, niż byłoby to możliwe w innej sytuacji. To sprawiło, że w roku 1918 ci chłopi, którzy tworzyli ogromną większość mieszkańców ziem polskich i z których ogromna większość nas się wywodzi, byli Polakami, a nie Rosjanami, jak chciała to uczynić Moskwa. Powstanie styczniowe doprowadziło także do tego, że została radykalnie utrudniona droga prowadząca w dół, ku zaprzaństwu narodowemu, stopniowej kolaboracji z obcym zaborcą, droga, na którą, niestety, wielu przedstawicieli polskich elit szlacheckich wchodziło w okresie międzypowstaniowym. Pamiętajmy o tym, że w okresie powstania wielu z nich brało udział w jego tłumieniu, pełniąc funkcje oficerów w rosyjskiej armii, czasem generałów, byli nieraz prokuratorami, śledczymi. Po powstaniu styczniowym stało się to praktycznie niemożliwe, była to kwestia już jednoznacznego wyboru: albo z zaborcą, albo z narodem. To miało także ogromne znaczenie na przyszłość dla uratowania tożsamości polskiej przed tym programem, który konsekwentnie realizowała władza carska. A dziś nieuki twierdzą, że była szansa na jakieś porozumienie, ugodę między Rosją imperialną a Polską. Warto w tym kontekście zwrócić uwagę na dwie ważne książki: prof. Henryka Głębockiego „Fatalna sprawa. Kwestia polska w rosyjskiej myśli politycznej 1856-1866”, a także na tysiącstronicową monografię rosyjskiego historyka Michaiła Dołbiłowa „Russkij kraj, czużaja wiera: etnokonfesjonalnaja politika imperii w Litwie i Biełorussii pri Aleksandrie II”. Obie udowadniają ponad wszelką wątpliwość, że ze strony rosyjskiej nie było najmniejszej gotowości do jakiegokolwiek innego kompromisu niż całkowite podporządkowanie Polski w granicach na zachód od Bugu i likwidacja najmniejszych śladów polskości na wschód od Bugu. Polacy mieli do wyboru: albo zaakceptować plan wyniszczenia polskości, albo przeciwko niemu się zbuntować. Wybrali tę drugą ewentualność. Kto nazywa to szaleństwem, ten albo nie zna historii, albo sympatyzuje z programem niszczenia polskości.

– Powstały różne oddolne inicjatywy, mające na celu uczczenie obchodów Roku Powstania Styczniowego. Czy to może zrównoważyć brak państwowego zaangażowania?

– Myślę, że im więcej jest inicjatyw upamiętniających powstanie styczniowe, zwłaszcza na szczeblu lokalnym, tym lepiej. Miejmy świadomość, że toczyło się ono na całym terytorium zaboru rosyjskiego, było związane z ważnymi wystąpieniami zarówno mieszkańców Galicji, jak i zaboru pruskiego, Wielkopolski, byli powstańcy ze Śląska... w każdym niemal miejscu Polski można i trzeba ożywiać tę pamięć. To dobrze, jeśli prezydent Rzeczypospolitej choćby symbolicznie – niezależnie od tego, czy się z nim zgadzam politycznie, czy nie – nawiązuje do tej pamięci. Warto, oczywiście, zapytać, jak będzie to wyglądało od strony praktycznej. Przywołam w tym miejscu inicjatywę komitetu, który powołała zawodowa grupa historyków, czyli Polskie Towarzystwo Historyczne. Zabiegali oni o wsparcie finansowe Kancelarii Prezydenta organizacji obchodów rocznicy, ale go nie otrzymali, chociaż ich inicjatywa w żaden sposób nie była powiązana z jakąś partią. Wiem, że prof. Jerzy Borejsza, stojący na czele komitetu PTH, był bardzo rozczarowany tym stanowiskiem. Nie zrażajmy się jednak, organizujmy obchody tam, gdzie możemy. Rok Powstania Styczniowego trwa. Róbmy swoje!