Trudności w wychowaniu dzieci i młodzieży

„Człowiek powstaje i przebywa w rodzinie. Z tego względu rodzina jest przede wszystkim wzajemną obecnością ojca, matki i dziecka”^[1]. To właśnie w rodzinie w ogromnej większości odbywa się proces wychowania i socjalizacji dzieci i młodzieży.

Oprócz domu i najbliższych w procesie wychowania biorą udział inne organizacje, m.in. szkoła i Kościół. We współczesnym świecie coraz trudniej przebiega okres wychowawczy, nieustanna rywalizacja pomiędzy dziećmi i rodzicami nie sprzyja prawidłowemu rozwojowi młodego człowieka^[2].

Problemy wychowawcze narastają stopniowo, na tle określonych warunków.  Mogą mieć charakter subiektywny, gdy tkwią w samym człowieku, w jego właściwościach umysłowych lub fizjologicznych. Mogą mieć również charakter obiektywny, gdy znajdują się poza człowiekiem.

Przyczyny trudności wychowawczych

1. Czynniki wewnętrzne, powodujące uszkodzenie układu nerwowego, a w konsekwencji zaburzenia rozwoju i trudności wychowawcze. Czynniki te dzieli się na dalsze podgrupy w zależności od czasu ich zaistnienia.

Trudności warunkowane czynnikami endogennymi powodującymi zaburzenia układu nerwowego mają zróżnicowany charakter. Najczęściej powodują one niedorozwój umysłowy, nadpobudliwość nerwową, nadmierną ruchliwość lub zahamowanie. Zaburzenia te są zwykle uporczywe, ale nie zawsze nieodwracalne, niezbędna jest w tych warunkach interwencja lekarza. Czynniki endogenne uzyskują dobre warunki do wzrostu i rozwoju w okresie przemian i rozwoju, niepewności bytu. Czas transformacji ustrojowej w Polsce był właśnie takim okresem ciągłej niepewności jutra, ale i wzmożonej, i intensywnej troski o byt materialny.

2. Czynniki zewnętrzne, polegające na szkodliwym wpływie otoczenia i wadliwym oddziaływaniu wychowawczym. Składają się na nie:

• ułomne funkcjonowanie rodziny,
• błędy i niedociągnięcia wychowawcze,
• negatywny wpływ środowiska rówieśników^[3].

Błędy w funkcjonowaniu rodziny mogą mieć różny stopień nasilenia, od sporadycznych niewłaściwych reakcji wobec dziecka, do zupełnego braku opieki. raku Chodzi tu nie tylko o zaniedbania związane z materialnym zabezpieczeniem dziecka, ale także o brak zaspokojenia jego potrzeb psychicznych. Rodzina powinna dawać dziecku poczucie bezpieczeństwa poprzez okazywanie mu, że jest chciane, kochane i potrzebne^[4].

We współczesnych rodzinach procent dzieci pozbawionych opieki jest coraz większy. Oprócz zaniedbania i braku zainteresowania dzieckiem wyróżnia się jeszcze inne negatywne zachowania rodziców, które można zgrupować w pewne typy, czy style wychowania^[5].

Wychowanie autokratyczne polega na tym, że rodzice kierują się własnymi potrzebami i ambicjami, nie licząc się z potrzebami i możliwościami dziecka. Jest ono traktowane jak przedmiot, stawia mu się wysokie wymagania i rygorystycznie je egzekwuje (kary i zastraszenia). Dziecko nie mogąc sprostać tym wymaganiom, pozbawione swobody, zaczyna szukać sposobów uniknięcia niekorzystnych warunków. W zależności od właściwości psychicznych dziecka pojawia się bądź bunt w postaci reakcji agresywnych, nieposłuszeństwo, bądź zachowanie umożliwiające ucieczkę (kłamstwo, ucieczki z domu). Te negatywne reakcje w stopniu szczególnie nasilonym występują w okresie dorastania dzieci, które czują się dorosłe i niezależne. Rodzice despotyczni nie doceniają tych zmian, nie szanują indywidualności, własnych celów i upodobań dorastających dzieci, doprowadzając do napięć i konfliktów. Zostają zerwane lub ograniczone więzi między rodzicami i dziećmi, rodzice tracą autorytet i możliwości wpływu na własne dzieci^[6].

Styl nadmiernie opiekuńczy występuje zwłaszcza wobec dzieci pierworodnych, jedynaków, bardzo długo oczekiwanych lub słabych i chorowitych we wczesnym dzieciństwie. Postawa ta przejawia się w nadmiernej troskliwości, wyręczaniu dziecka w czynnościach, które samo z powodzeniem może wykonać, w izolowaniu przed rówieśnikami w obawie przed złym wpływem, w podejmowaniu za dziecko decyzji, do których zdaniem rodziców nie jest zdolne. Sprzyja to kształtowaniu niesamodzielności, bierności i lękliwości, dziecko jest niezaradne, ma gorsze kontakty z innymi dziećmi. Inne zachowania wynikające z takiej postawy rodzicielskiej może wywołać u dziecka zachowanie typu „rozpieszczone dziecko” – nadmierna pewność siebie, poczucie większej wartości, zuchwalstwo, zarozumiałość, awanturowanie się, nastawienie egoistyczne i wygórowane wymagania względem swoich rodziców^[7].

Styl liberalny jest bliski pozbawienia opieki, gdy dziecko jest zdane na siebie i wszystko mu wolno. Często wiąże się też z niekonsekwencją wychowawczą, gdy rodzice przypominają sobie o swoich obowiązkach i zaczynają nadrabiać wychowawcze zaległości, stosując nagle tresurę i ograniczenia^[8]. Nadmierna koncentracja na dziecku może powodować u niego reakcje określane jako nerwicowe, natomiast nadmierny dystans uczuciowy sprzyja powstawaniu cech psychopatycznych.

Środowisko szkolne

Kolejna grupa środowiskowych przyczyn trudności wychowawczych to niedociągnięcia i błędy wychowawcze szkoły. Błędy wychowawcze nauczycieli można grupować analogicznie do niewłaściwych postaw rodzicielskich: wychowawca może być autokratyczny, może w ogóle nie zajmować się uczniami i może być niekonsekwentny.

W domu dla odpowiedniego funkcjonowania dziecka niezbędne jest zaspokojenie potrzeb uczuciowych. W szkole dziecko oczekuje zdobycia znaczenia i uznania. Funkcjonując w gronie rówieśników może się z nimi porównywać i ma szansę zdobycia pozycji i znaczenia w grupie. To, czy oczekiwania te zostaną zaspokojone, czy nie, zależy w znacznym stopniu od zachowania nauczyciela wobec uczniów. Stawianie nadmiernych wymagań powoduje, że jest ono przez nauczyciela krytykowane i poddawane negatywnej ocenie. W podobnej sytuacji znajduje się uczeń, którego kryteria ocen są niezgodne z kryteriami stawianymi przez nauczyciela^[9].