Dałeś mi, Panie zbroję

Autor ponad 600 wierszy, piosenek, 5 książek prozatorskich. Nagrał ponad 20 albumów. Błyskotliwy, inteligentny. Z ogromnym poczuciem humoru. Mimo pewnych niedoskonałości był człowiekiem dobrym. Dla znajomych i przyjaciół – znakomity kompan.

Dla rodziny – mało dostępny. Dwukrotnie żonaty. Ojciec dwójki dorosłych już dzieci, które do dziś szukają ojca. Sam nie miał wzorca. Wychowywany przez dziadków. Choć rodzice – malarze – mieszkali o kilometr dalej, niemal nigdy nie skarżył się na to. Zwykł nawet podkreślać w wywiadach, że bardzo mu odpowiadał ten status. Czasem tylko wtrącał w bardzo prywatnych rozmowach, że ta sytuacja była nienormalna. I nie rozumiał, dlaczego tak się działo. Być może z tego powodu do końca życia czuł się odrzucony.

Zapalony brydżysta i szachista. Od czasów studenckich niemal zawsze w okularach i kamizelce. Podczas twórczej pracy – niedostępny. Wrażliwy, nieśmiały, delikatny. Lubił być jednak zauważany, doceniany, oklaskiwany. Czasem pozował na twardziela, ale wychodziło mu to bardzo nieporadnie. Nie miał zwyczaju mówić o swoich słabościach. Rozluźniał się dopiero po alkoholu. Pił najpierw dla zabicia tremy przed koncertami. Później wpadł we wnyki alkoholizmu. Męczył się i walczył. Wywalczył trzeźwość.

Chłopak z zamkniętego podwórka

Dziadkowie i rodzice byli komunistami. Dziadek ze strony matki piastował w rządach komunistycznych nawet funkcję wiceministra oświaty. Pochodził z rodziny tatarskiej, osiadłej kilka setek lat wcześniej w Polsce. Babcia Jacka Kaczmarskiego wywodziła się ze średniozamożnej rodziny żydowskiej, która niemal kompletnie została wymordowana przez Niemców. Jacek, mimo że wiedział o rodzinnych korzeniach, raczej nie utożsamiał się ani z polskimi Tatarami, ani ze środowiskiem żydowskim, choć jego znajomi i przyjaciele pochodzili głównie z kręgów lewicy żydowskiej.

Przez lata szkoły podstawowej żył przede wszystkim pod opiekuńczym kloszem dziadków, rygorystycznie przestrzegając napisanego przez szkołę i opiekunów planu. Wychowywał się na pograniczu warszawskiego Śródmieścia i Mokotowa. Od najmłodszych lat uczył się angielskiego i francuskiego. Chodził na prywatne lekcje fortepianu, przez krótki czas nawet do średniej szkoły muzycznej. Uczęszczał do jednej z bardziej elitarnych naówczas szkół średnich – do XV LO im. Narcyzy Żmichowskiej, gdzie w połowie klas językiem wykładowym był francuski. Choć był humanistą, wybrał klasę matematyczno-fizyczną. Jak przyznał, chodziła tam dziewczyna, w której się podkochiwał. W tej to właśnie szkole nawiązał najtrwalsze znajomości i przyjaźnie. Tu zadebiutował jako poeta i pieśniarz. Dobrym recenzentem jego pierwszych intelektualnych uniesień i buntów była tamtejsza polonistka. „Tak naprawdę nie śpiewałem przeciwko czemuś. Myślę, że zachowywałem się jak większość młodych ludzi, którzy wypowiadają się przez sztukę. To był rodzaj mniej lub bardziej spontanicznego, może niekontrolowanego wybuchu ekspresji, która się gromadzi we wrażliwych ludziach – mówił w maju 2001 r.* – Ale też i pewnie była to manifestacja przeciwko samotności. Mimo że w szkole byłem lubiany, doceniany, to jednak czegoś mi brakowało. Dziś może wiem, że rodzicielskiej miłości”.

Jacek Kaczmarski lata szkolne sprowadzał do niewielu zdań: ćwiczył grę na gitarze, pisał piosenki i dziennik. „Bardziej na życzenie rodziców niż z potrzeby” – podkreślał. Jego idolami muzycznymi byli ci, których słuchali rodzice, rosyjscy pieśniarze: Aleksander Galicz, Bułat Okudżawa i Włodzimierz Wysocki. Z francuskich – Georges Brassens. Z polskich – Wojciech Młynarski. Jednak najbardziej zafascynowany był Wysockim, który nawet wpłynął na jego decyzję o śpiewaniu.

Dojrzewanie polityczne

Już w szkole średniej miał świadomość, że to, co proponuje komunizm w Polsce, to „nieudany eksperyment”. Jego dziadek wprawdzie wciąż go przekonywał, że „Partia ma rację”, ale czasem przyznawał, że „występują niedociągnięcia”, przeciwko którym należy protestować. „Te niedociągnięcia było najbardziej widać w kontakcie z Zachodem – opowiadał Jacek Kaczmarski.

– Wielu kolegów i koleżanek z klasy wracało stamtąd z wakacji. To, co opowiadali, było fascynujące. W sposób niezwykły kontrastowało z tym, co mieliśmy w Polsce. A nasze środowisko nie należało do najbiedniejszych. Z kolegami zadawaliśmy niektórym profesorom niewygodne pytania polityczne, co nauczycielki doprowadzało do płaczu, a mnie dzisiaj do wstydu”.

Jednak o przystąpieniu Kaczmarskiego do kręgów opozycyjnych związanych ze środowiskiem KOR-u zdecydowały bardziej kontakty koleżeńskie czy rodzinne niż pragnienie zmian ustrojowych. Zdarzało mu się, że śpiewał podczas spotkań w mieszkaniach ludzi związanych z opozycją. Jednak gdy Jan Krzysztof Kelus zaproponował Kaczmarskiemu wydanie podziemnej kasety, wymówił się brakiem czasu. „Nie wiem, czy byłem za młody, czy za bardzo pochłonięty moją sztuką” – mówił po latach.

W 1977 r. Jacek Kaczmarski zdobył pierwsze miejsce na Festiwalu Piosenki Studenckiej m.in. za „Obławę”, do której sam napisał tekst. W następnym roku rozpoczął recitale w najpopularniejszym wówczas kabarecie „Pod Egidą”, który prowadził Jan Pietrzak. Było to niezwykłe wyróżnienie dla dziewiętnastolatka. Zaczął też koncertować w teatrze „Na Rozdrożu”, gdzie też powstał najciekawszy program „Mury”, wyznaczający artyście jego drogę. „Realizowaliśmy program już ze Zbyszkiem Łapińskim i Przemkiem Gintrowskim, których poznałem podczas eliminacji do Festiwalu Piosenki Studenckiej. I tak naprawdę to właśnie od tego momentu rozpoczęła się nasza kariera. Na nasze koncerty zaczęły przychodzić tłumy. Przemek śpiewał Herberta, ja m.in. «Obławę», «Encore». Zrobił się taki szum wokół naszego recitalu, że towarzysze z KC ściągnęli nas z wakacji, zdaje się z 1979 na 1980 r., i daliśmy koncert dla około setki osób z Wydziału Kultury KC PZPR. Po koncercie podszedł do mnie zastępca szefa wydziału Eugeniusz Mielcarek i powiedział: «Mamy wspaniałą młodzież i szkoda, że będziemy musieli ją zniszczyć». Nie bardzo wiedziałem, o co chodzi, ale niebawem stało się jasne. Teatr został zamknięty i siłą rzeczy nasz spektakl również”.