Dyskretny urok starych penitencjałów

Ludzie średniowiecza traktowali życie poważnie i kochali konkret. Nie znaczy to, że lekceważyli rzeczywistość duchową. Wręcz przeciwnie. Dla nich Bóg, aniołowie i diabły byli nie mniej konkretni niż ludzie z krwi i kości, a Niebo, Czyściec i Piekło nie były abstrakcyjnymi ideami, ale miejscami pełnymi życia. Wiedzieli doskonale, że to, co niewidzialne, i to, co dotykalne zmysłami, wzajemnie się przenika, tak że wszystko, co zrobią na ziemi, ma i będzie miało konsekwencje w wieczności

Grzech traktowali ze śmiertelną powagą. Mówili o nim bądź jako o przestępstwie, które pociąga za sobą wyrok i karę, bądź o chorobie, na którą trzeba znaleźć lekarstwo. Wyrok - lub jak kto woli: diagnoza - miał ostatecznie zapaść po śmierci, lecz by uniknąć mąk piekielnych lub w bardziej optymistycznej wersji - czyśćcowych, można było niejako wyprzedzić Bożą sprawiedliwość i już na ziemi odbyć część kary. Była nią pokuta.

kara musi być

Przynajmniej do XIII w., który w praktyce sakramentu spowiedzi przyniósł prawdziwą rewolucję, to właśnie pokuta stanowiła w Kościele podstawową drogę do pojednania grzesznika z Bogiem. Poprzedzało ją wyznanie win, a kończył powrót do wspólnoty wierzących. Początkowo Kościół znał wyłącznie pokutę publiczną, wprowadzoną w IV w., którą można było odbyć tylko raz w życiu. Dopiero w VII w. w Europie zaczęła upowszechniać się pokuta prywatna, którą można było odprawiać po wielekroć.

Jak czytamy w jednej z ksiąg, nakładano ją w myśl zasady: „Klin klinem się wybija. Kto bowiem swawolnie dopuszczał się rzeczy niedozwolonych, powinien się wstrzymać nawet od rzeczy dozwolonych"^[1].

A inna dodaje: „Różnorodność win pociąga za sobą różnorodność pokut. Albowiem i lekarze stosują odmienne leki na różne choroby […]. Tak samo i lekarze duszy powinni różnymi rodzajami leczenia uzdrawiać dusze, jej rany, choroby, winy, bóle, niedomagania i słabości"^[2].

Czytając wczesnośredniowieczne księgi pokutne, zwane penitencjałami, można nabrać wątpliwości, czy pacjent, uleczywszy w wyniku takiej terapii swoją duszę, nie ponosił szkody na ciele. Legenda mówi np. o królu Bolesławie Chrobrym, który jako karę za łamanie piątkowego postu nakazywał wybijanie wiernym zębów. A wszystko to rzecz jasna w trosce o zbawienie dusz swoich poddanych.

trzy Wielkie Posty o chlebie i wodzie

Dowolność w nadkładaniu pokut miały ograniczać wspomniane już penitencjały. Podobnie jak sama praktyka pokuty prywatnej, zaczęły one powstawać w VI w. w irlandzkich klasztorach i wraz z iryjskimi mnichami dotarły na kontynent. Były to swoiste kościelne kodeksy karne, w których do każdego rodzaju grzechu przypisana była stosowna kara. O jakich karach tu mowa?

Otóż na przykład: „Jeżeli jakiś laik dopuści się kradzieży, tzn. ukradnie wołu albo konia, albo owcę, albo jakiekolwiek inne zwierzę bliźniego swego, jeżeli tego dopuści się raz lub dwa razy, niech naprzód wyrówna bliźniemu swemu wyrządzoną mu szkodę i niech odbywa pokutę przez trzy Wielkie Posty o chlebie i wodzie.

Jednakże, gdy kradzież popełniał często i oddać nie mógł, będzie odbywać pokutę przez rok i trzy Wielkie Posty i przyrzeknie, że już nigdy w przyszłości kraść nie będzie i dopiero w ten sposób przystąpi do Komunii św. w roku następnym, tzn. po dwóch latach, i to pod warunkiem, że ze swej pracy ubogim da jałmużnę, a kapłanowi wydającemu wyrok - datek w naturze. W ten sposób odpuszczona mu będzie wina, jaka skutkiem złego nałogu na nim ciążyła"^[3].

^[1] Kummian Długi, Księga pokutna (Paenitentiale), [w. Anglia-Szkocja-Irlandia. Teksty źródłowe do historii Kościoła i patrystyki. I-IX w., s. 37.
^[2] Kolumban z Bobbio, O pokucie (De paenitentia), [w:] Anglia-Szkocja-Irlandia…, s. 27.
^[3] tamże…, s. 27-28.