Polszczyźnie nic złego nie zagraża

JOLANTA MARSZAŁEK: – Na początku bieżącego roku biskupi polscy wydali list, w którym wyrazili zaniepokojenie postępującą degradacją języka polskiego. Czy rzeczywiście jest tak źle? Czy Pan Profesor, od wielu lat obserwujący zmiany zachodzące w języku, zechciałby skomentować ten fakt?

PROF. JAN MIODEK: – Sama idea listu biskupów była bardzo dobra, uświadomiła bowiem społeczeństwu, że problem kultury języka jest przedmiotem troski Kościoła dominującego w Polsce. Choć – moim zdaniem – list był zbyt naukowy. Złem stylistycznym, które w tej chwili idzie przez Polskę i dotyka środków masowego przekazu, ale poniekąd wchodzi też do Kościoła, jest daleko posunięta potocyzacja zachowań. Potoczność, która jest jedynym sposobem stylistycznego bycia w domu, w gronie rodzinnym, nie powinna się ujawniać w tekstach oficjalnych. A ujawnia się nazbyt często, zasilana konstrukcjami na granicy niedoborowości. Widzimy w mediach, że ludzie nie mają żadnych zahamowań, gdy chodzi o wplatanie do tekstu wulgaryzmów, a już zupełnie im do głowy nie przyjdzie, że w tekście oficjalnym posługiwanie się takimi słowami jak „wkurzyć się” jest też z gruntu naganne. Od czasu do czasu ogarnia mnie przerażenie, także w Kościele, choć oczywiście pod tym względem Kościół jest ciągle najlepszy i tutaj zasada odpowiedniości formy językowej do sytuacji jest na ogół przestrzegana. Atoli i tam zdarzy mi się usłyszeć takie odezwanie: „Dzieci, nie rozrabiajcie, bo Pan Jezus się na was wkurzy”. I rozumiem, że na czas Podniesienia dzieci mają się szczególnie skupić na tym, co dzieje się na ołtarzu. Lecz apel o to wyrażony został w formie nieodpowiedniej.

Wulgaryzmy stały się tak powszechne, że ja, stary kibic, przestałem chodzić na mecze, bo nie wytrzymuję już natężenia tej atmosfery. Bardzo często wulgarności językowej towarzyszy nienawiść międzyludzka, która u chrześcijanina powinna być zjawiskiem zupełnie nieobecnym. Można się z kimś nie zgadzać, można stać po różnych stronach barykady, ale czy od razu nienawidzić?

– Wulgaryzacja języka mediów przyczynia się do zacierania granic między tym, co charakterystyczne dla środowisk wykształconych, a tym, co cechuje tzw. kulturę niską.

– Mówili przedwojenni językoznawcy, że przeciętny, w sensie statystycznym, inteligent polski nie potrzebuje słownika poprawnej polszczyzny, bo jego język to żywy słownik poprawnej polszczyzny, poprawnej gramatycznie i stylistycznie. Natomiast teraz można powiedzieć – i tu jest mój socjologiczny komplement – że ludzie prości mówią coraz lepiej, są coraz sprawniejsi językowo. Proszę posłuchać majstrów, którzy przychodzą do domu. Pomijam, że są to bardzo często ludzie z wyższymi studiami politechnicznymi, którzy pracują fizycznie. Niemniej jednak twierdzę, że dzisiaj język przeciętnego robotnika i język profesora uniwersytetu nie bardzo się różni. W latach 50. wypowiedź w radiu piłkarza, kolarza, boksera to była tragedia. Dzisiaj sportowcy są bardzo sprawni językowo, natomiast inteligencja polska jest mniej elitarna niż 30 czy 50 lat temu. Prosty człowiek lepiej wyczuwa, że w pewnej oficjalnej sytuacji komunikacyjnej nie wypada posłużyć się taką formą, a inteligent potrafi bardzo niefrasobliwie użyć słowa, które do oficjalnego tekstu absolutnie nie pasuje.

– Wszyscy zauważamy, że w polszczyźnie pojawia się coraz więcej zapożyczeń, przez co wypowiedź, np. w mediach, choć jest poprawna, staje się niezrozumiała.

– Po roku 1989 słowa angielskiej proweniencji zasiliły rzeczywistość elektroniczną, gospodarczą, ekonomiczną, ale też stały się codziennymi przerywnikami leksykalnymi. Od najpopularniejszego „sorry” przez jesteśmy: „happy”, było „full” ludzi, co za „boss”, co za „man”. Dzieci dostają w szkole „one” (jedynkę). Możemy mówić o zdecydowanym królowaniu angielszczyzny. Kiedy podczas meczu zawodnik w odpowiednim momencie wyskoczył do piłki i główką zdobył bramkę, a sprawozdawca mówi, że wykazał się odpowiednim „timingiem”, lub że rozgrywający to „playmaker”, to starszy człowiek może się czuć zagubiony. W prasie czytamy, że ktoś może nie jest sympatyczny, ale jest „know-how” (fachowy). Obecność angielszczyzny w codziennych sytuacjach komunikacyjnych jest powszechna. Ta tendencja nie omija również Kościoła. W maju uczestniczyłem z żoną w uroczystościach pierwszokomunijnych. Proboszcz, witając dzieci ubrane jak aniołeczki, zwrócił się do nich słowami: „Serduszka wasze zresetowane? Gotowe do przyjęcia Pana Jezusa?”. W telewizji oglądam relację z jakiegoś zjazdu młodzieży katolickiej. Młody ksiądz zachęca słuchaczy: „Musicie być full time dla Chrystusa”. Nie tylko angielszczyzna, ale metaforyka szeroko pojętej kultury popularnej wchodzi do Kościoła. Pod koniec Adwentu usłyszałem na ambonie: „Adwent się kończy. Jesteśmy na ostatniej prostej”. „Jan Chrzciciel, tak nazywając Jezusa, trafił w dziesiątkę”. W Boże Ciało słyszę: „Kto nie rozumie istoty Eucharystii, ten odpada w przedbiegach”. Młody ksiądz jest już nasycony metaforyką elektroniczną, sportową, samochodową.

– Ale czy to nie jest też tak, że ksiądz, aby trafić do słuchacza, jest zmuszony uciekać się do tego typu metaforyki?

– Ależ tak! Pewien młody ksiądz tłumaczył dzieciom: „Matka Boska to jest stacja przekaźnikowa między nami a Chrystusem”. Czy taki trop stylistyczny mógłby przyjść do głowy mojemu katechecie 50 lat temu? Oczywiście, że nie. A młody ksiądz – bo z nim później rozmawiałem – szuka środków stylistycznych przylegających do dzisiejszej cywilizacji i dlatego stacja przekaźnikowa bardziej oddziałuje na wyobraźnię dziecka niż polno-jeziorna Galilea. Choć musi to szokować, zwłaszcza ludzi starszych – musimy się przygotować do wymienności środków stylistycznych.