Polszczyźnie nic złego nie zagraża

Kiedyś publicznie w Katowicach powiedziałem, iż żal mi „Wujkowego” przekładu Pisma Świętego, gdzie jest związek frazeologiczny: „Niech nie wie lewica, co czyni prawica”, który we współczesnym przekładzie brzmi: „Niech nie wie lewa ręka, co robi prawa”. A na to jeden ksiądz: „A mnie nie żal, bo lewica i prawica kojarzą mi się z opcjami politycznymi, dlatego wolę nowe tłumaczenie”. To przykład zmagania się tradycji z odczuciami współczesnymi.

– Czy te procesy można jakoś zatrzymać lub odwrócić?

– Jest tego coraz więcej i, oczywiście, pewne zagrożenia są, ale w średniowieczu mówiło się: „Disce puer latine” – Ucz się, chłopcze, łaciny (w domyśle: jeśli chcesz być kimś). My dzisiaj zachęcamy nasze dzieci i wnuki: „Ucz się angielskiego”. Czasy się zmieniają. Przed paroma miesiącami wiózł mnie pewien młody ksiądz. Zaproponowałem mu: Zaśpiewajmy „Oremus – praeceptis salutaribus moniti” i zacząłem „Pater noster”. A on mi na to: „O, kurczę...”. Trzydziestoparoletni ksiądz nie potrafił zaśpiewać „Ojcze nasz” po łacinie. Dzisiaj na Mszach łacińskich widać, ile osób potrafi zaśpiewać „Pater noster”. Fonetyka łacińska w ustach czterdziestoparoletnich księży to terra incognita. Jeszcze w przypadku księży w moim wieku, 70-, 80-letnich, widać, że oni w swoim czasie po łacinie mówili jak po polsku. Niektórzy sądzą, że to, co robi Benedykt XVI, to jest powrót do czasów sprzed II Soboru Watykańskiego i jego ustaleń. Myślę, że Papieżowi Ratzingerowi nie chodzi o powrót do rytu trydenckiego, ale o zachowanie pewnych zrębów kultury klasycznej. I w tym sensie ja bym za tym był. Broń Boże nie w sprawach doktrynalnych, bo tu jestem absolutnym apologetą II Soboru Watykańskiego. Ale mam już swoje lata i trochę mi żal tego, co stanowiło szeroko pojętą tradycję Kościoła, tradycję językową.

– Co Pan Profesor sądzi o nowych formach wypowiedzi językowych typu SMS-y, e-maile, blogi?

– Blogom internetowym moi magistranci poświęcili już wiele prac dyplomowych. To samo się dzieje u moich koleżanek i kolegów. Patrzy tu na nas mój profesor Stanisław Rospond, u którego pisało się prace magisterskie z gramatyki historycznej, z onomastyki. On się tam pewnie w grobie przewraca, jak patrzy na tematy współczesnych prac magisterskich, takie jak język blogów, język Internetu, poetyka SMS-ów. To są znaki czasu. Ileż prac poświęcono reklamie, a przecież to zjawisko do 1989 r. było w naszej rzeczywistości nieobecne. W tym sensie zmieniają się tradycyjne studia filologiczne. Musimy uwspółcześniać nasze badania i nie możemy pomijać takich zjawisk, jak komunikacyjna rzeczywistość elektroniczna, reklama, szeroko rozumiana kultura masowa.

– Bardzo wiele zachowań językowych jest prowokowanych w mediach. Media są też głównym dostarczycielem neologizmów. Czy nadmierne tworzenie nowych słów nie przyczyni się do zmian w systemie słowotwórczym współczesnej polszczyzny?

 – Proszę zauważyć, że to, co jest jawnym językowym żartem, kpiną, ludzie zaczynają odbierać jako coś odpowiedniego. Klasycznym przykładem jest powiedzenie sprzed lat Jana Tadeusza Stanisławskiego: „I to by było na tyle”. Przecież to był świadomy frazeologiczny bełkot! Dzisiaj co najmniej połowa Polaków myśli, że tak można zakończyć najuroczystszą mowę. Tu apel do ludzi mediów, którzy są szczególnie odpowiedzialni za zachowania gramatyczno-stylistyczne Polaków, o przestrzeganie pewnych standardów. Demokratyzacja, dostęp do środków społecznego przekazu, mozaika gatunków dziennikarskich w prasie, radiu i telewizji – powodują, że przeciętny Polak (zwłaszcza młody) gubi się. Nie ma wyczucia, jak w danej sytuacji komunikacyjnej się zachować. Ma ochotę w prozaicznej sytuacji posłużyć się konstrukcją za wysoką i na odwrót – sytuacja jest oficjalna, uroczysta, a on stara się być na luzie, jest po prostu niestosowny. Ale nie uświadamia sobie tego, bo często takie zachowania widzi w środkach przekazu. A moda na luz jest w obecnych czasach wszechobecna.

 – Ale widzi Pan Profesor jakiś ratunek dla języka?

– Nie chciałbym uderzać w kasandryczne tony. Polszczyźnie nic złego nie zagraża. Można ubolewać nad zwulgarnieniem, niestosownością stylistyczną zachowań naszych rodaków w takich czy innych sytuacjach życiowych, natomiast w swojej istocie polszczyzna jest językiem, któremu nic nie grozi. Owszem, jest napływ nowych słów, ale język je adaptuje, dostosowuje do polskich reguł gramatycznych. Problemem nie jest język, który zawsze się obroni, ale sfera obyczajowa. Co zrobić, żeby na stadionach ludzie nie zachowywali się tak, jak się zachowują? Co zrobić, żeby w pociągach, autobusach nie dominowała wulgarność? Co zrobić, żeby ludzie w pewnych oficjalnych sytuacjach życiowych wiedzieli, jak się zachować? Nie odważyłbym się postawić tezy, że nam się język popsuł, może ludzie się popsuli, ale nie język.

– Biskupi w swoim liście dziękowali też krzewicielom pięknej polszczyzny, autorom inicjatyw związanych z promocją języka. Pan Profesor jest w gronie adresatów tych podziękowań.

– Od 42 lat chcę być spolegliwym doradcą, w tym znaczeniu, jakiego użył Tadeusz Kotarbiński. Chcę ludziom odsłaniać mechanizmy językowe, które prowadzą do częstych rozterek, czy tak powiedzieć, czy tak. Wydaje mi się, że dzisiaj rola językoznawców na tym właśnie polega, by być tym niezawodnym doradcą w odniesieniu do zachowań stylistycznych. Z gramatyką przeciętny Polak sobie dzisiaj radzi, ale ma coraz większe kłopoty z przestrzeganiem zasad stosowności zachowań językowych.

prof. Jan Miodek – członkiem Rady Języka Polskiego i Komitetu Językoznawstwa Polskiej Akademii Nauk, dyrektorem Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego