Droga doskonałości jako podręcznik historii duchowości

Nękająca zmora Inkwizycji

Święta nie była osądzona i skazana przez żaden trybunał Inkwizycji, chociaż Jej osoba i Księga życia były poddane osądowi, a dzieło wspomniane wyżej leżało w archiwach Inkwizycji przez dwanaście lat. Inne Jej dzieła zostały ocenzurowane przez przyjaznych Jej teologów, co było wówczas normalne. Po wydrukowaniu Dzieł nie brakowało głosów sprzeciwu, jak to dobrze wiedzą terezjaniści^[17]. Mimo wszystko Teresa pozwalała sobie na pewną niezależną krytykę różnych instytucji, co w ówczesnej epoce było bardzo odważnym postępowaniem. Ograniczając się na przykład tylko do Drogi, widzimy, że korzysta ze swojej wolności, aby zaatakować cały aparat inkwizycyjny, broniąc roli kobiety w Kościele i prawa wszystkich do modlenia się w sposób wolny.

W pewnym tekście Drogi, do którego odwołaliśmy się powyżej, Autorka nie atakuje trybunału Inkwizycji jako takiej, ale deklaruje swój sprzeciw wobec systematycznego podejrzenia i potępiania kobiet, które miały doświadczenia mistyczne i pragną nauczać w Kościele. Ponieważ nie uważa werdyktu trybunału kościelnego za sprawiedliwy, odwołuje się do Najwyższego Sędziego, to jest Boga, a tym samym również do trybunału historii. Dzisiaj przyznajemy Jej rację. Teresa od Jezusa nie wypowiada się jasno, lecz w sposób zawoalowany – były to trudne czasy – a my dzisiaj rozumiemy Jej intuicje, znając wykonywanie sprawiedliwości i mentalność szesnastowiecznych sędziów i cenzorów. W ten sposób woła do Boga:

Nie wysłuchacie – wzywa z bólem – podania tak sprawiedliwego? Ja w to nie wierzę, Panie, ponieważ Wy jesteście sprawiedliwym sędzią, nie tak jak ci światowi, dla których, będąc synami Adama i w końcu przecież wszyscy mężczyznami, [wydaje się że] nie istnieje [dla nich] cnota praktykowana przez kobietę, której nie mieliby w podejrzeniu. Ale przyjdzie dzień, o mój Królu, w którym wszyscy się [na niej się] poznają (na cnocie kobiet – przyp. tłum.)^[18].

Inny powód rozbieżności opinii z Inkwizycją to włączenie do indeksu niektórych książek z zakresu duchowości. Były to książki czytane przez lud, a wśród ludu była również Teresa, jak to wskazaliśmy powyżej (I 1.4). W Księdze życia zebrała wiadomości jako fakty zapisane w kronice, tak jak prezentowały się w Jej pamięci (V 26,5). W Drodze natomiast, napisanej dwa lub trzy lata później, przechodzi do ataku frontalnego, myśląc bez wątpienia, że cenzura tekst ten wyeliminuje, zanim dotrze do opinii publicznej. Niekiedy w tekście oryginalnym da się odczytać myśli Świętej pomimo plam atramentowych pozostawionych przez cenzorów. Przy trzech okazjach Teresa krytykuje dyspozycje Inkwizytorów, używając prawie tych samych terminów: „Nie będą mogli zabrać wam wszystkich ksiąg, najlepsza z nich wam pozostanie” (DE 35,4). „Miejcie odwagę, córki moje, nie odbiorą wam Ojcze nasz i Zdrowaś Mario” (DE 36,4). „Jeżeli zabraliby nam księgi, nie mogliby zabrać nam tego [Ojcze nasz]” (DE 73,4). Tylko jeden raz cenzor zdał sobie sprawę z głębokiej ironii i krytyki zawartej w tekście i dlatego pokrył go atramentem, pisząc na marginesie wyjaśniającą notę. Jednak nota ta została później przez przyjazną Teresie rękę zabazgrana, co sprawiło, że stała się praktycznie nieczytelna^[19].

Co pozostało z pierwotnej myśli Teresy w późniejszych poprawkach tekstu dokonanych w Drodze doskonałości? Do drugiej redakcji Święta dyplomatycznie włączyła wybuchowe zdanie, które wydaje się szczęśliwie odnalezionym fragmentem zatopionego okrętu: „Ponieważ nie będę rozwodziła się nad rzeczami subtelnymi, nie będą mieli powodu, by zarekwirować wam tę książkę”^[20]. Cała reszta, to, co ocenzurowane i to, co niepoplamione, zostało pominięte w drugiej redakcji, kiedy Teresa była bardziej surowa od swoich cenzorów.

Polemika na temat modlitwy myślnej

To, co naprawdę dobrze pokazuje zakorzenienie Świętej w kontekście społeczno-kulturalnym tamtego czasu, to właśnie Jej nauczanie o modlitwie myślnej. Jest to jeden z najbardziej obszernych i sugestywnych rozdziałów w Jej spuściźnie literackiej. Ciekawe jest, że Autorka była osobą najmniej wskazaną do polemiki z uczonymi i Inkwizytorami na temat modlitwy myślnej. A to z różnych powodów: ponieważ była kobietą, ponadto „konwerską”, mniszką o wyraźnych tendencjach mistycyzujących i założycielką wspólnoty kobiet, które oddawały się regularnie modlitwie myślnej. Pomimo to chce ona dyskutować z uczonymi i teologami: „Chciałabym podnieść głos i dyskutować – chociaż jestem tym, kim jestem – z tymi, którzy twierdzą, że nie ma potrzeby oddawać się modlitwie myślnej”^[21]. Wypowiedź to w ówczesnej epoce niesłychana ze względu na wigor i wolność ducha, która z niej emanuje.

Jaki jest dominujący klimat kulturalny w stuleciu Autorki Drogi i jak Ona nań reaguje? Temat ten został szeroko rozpracowany, aczkolwiek wydaje się, że brakuje jeszcze historii modlitwy myślnej w Hiszpanii XVI w., jak również w Karmelu Reformy Terezjańskiej. Należałoby pogłębić wiedzę o tendencjach w ruchach modlitewnych w XVI w., aby uchwycić ich teorię i praktykę modlitwy myślnej, zawartość doktrynalną i źródła, z których czerpią. Pewne jest, że zajęcie tak z pozoru niewinne jak modlitwa chrześcijańska w różnych jej formach wzbudziło serię polemik właściwie mało zrozumiałych dla współczesnego czytelnika. Czas teraz podsumować moje i innych studia na ten temat^[22].