Pozaekonomiczne konsekwencje odmian systemu rynkowego

Czwarte kryterium może się wydać w pierwszej chwili niespodzianką, jednak związek między materialnymi uwarunkowaniami życia człowieka i społeczeństwa z codziennym postępowaniem uzasadnia sformułowanie następującego wymagania. Rozwiązania ekonomiczne winny dobrze służyć zaspokajaniu potrzeb materialnych w długim czasie, w szczególności ułatwiać społeczeństwom sprostanie wyzwaniom rozwojowym. Złe warunki życiowe nie determinują zachowania człowieka, ale z ich powodu utrzymanie niektórych standardów moralnych wymaga niemal heroizmu. Wyróżniamy zatem cztery kryteria: pomocniczość, solidarność, etyka pracy i skuteczność rozwojowa. Spojrzenie na gospodarkę z pozycji pozaekonomicznych nie pozwala pominąć całkowicie spraw czysto gospodarczych.

Przyjęcie kilku kryteriów oceny nie prowadzi do jednoznacznego wyboru. Nie wskażemy odmiany gospodarki rynkowej, naszym zdaniem, najlepszej w świetle przyjętych zasad w przypadku dowolnego kraju. Spróbujemy przeanalizować poszczególne zespoły rozwiązań instytucjonalnych, pozostawiając wyciągnięcie syntetycznych wniosków czytelnikowi.

Liberalna odmiana systemu rynkowego ma dwa niewątpliwe atuty: sprzyja upowszechnianiu się zasady pomocniczości (chociaż w krajach, w których występuje ten zespół rozwiązań, takie określenie nie jest często używane) oraz stwarza dobre warunki do rozwoju kraju w długim czasie. Z punktu widzenia zasady solidarności system ten jawi się jako słabszy, trzeba jednak pamiętać, że nie wyklucza jej znaczącego poziomu. Na przykład w USA system przepływu dochodów w społeczeństwie jest dużo większy niż wynika to ze statystyki redystrybucji dochodów przez władze publiczne, pomoc społeczną świadczą na dużą skalę Kościoły i organizacje pozarządowe. Społeczna gospodarka rynkowa, bardziej niż odmiana liberalna wydaje się zdolna sprostać kryterium solidarności. Temu ostatniemu kryterium ma wychodzić naprzeciw odmiana socjaldemokratyczna, jest to jednak teza dyskusyjna. Przykład Szwecji dowodzi, że system ten funkcjonuje dobrze w specyficznych warunkach i jego utrzymanie w długim okresie może okazać się trudne. We współczesnym świecie ulega on erozji i tylko bardzo racjonalna polityka w jego ramach nie osłabia perspektyw rozwojowych kraju.

A etyka pracy? W każdej odmianie gospodarki rynkowej istnieją możliwości jej zachowania, jest to kwestia indywidualnych postaw ludzi. Nadmierna obecność państwa w gospodarce i rozbudowana opieka społeczna stwarzają zachęty do nadużyć. Zupełny brak regulacji odnośnie do warunków pracy stwarza pole do bogacenia się kosztem innych. Żaden z rozpatrywanych modeli nie jest skazany na rozwiązania zachęcające do działań niemoralnych, ale mogą się one pojawić w każdym z nich.

Poszczególne odmiany systemu rynkowego mają w świetle przyjętych kryteriów pozaekonomicznych i jednego ekonomicznego strony mocniejsze i słabsze. Wybór jednej powinien w dużej mierze brać pod uwagę tradycje i zwyczaje społeczeństwa, które chociaż są zmienne, zawężają swobodę wyboru.

Społeczeństwa amerykańskie i europejskie inaczej reagują na zmiany stanu zabezpieczenia społecznego i mają różne związane z tym oczekiwania.