"Kto mówi dziś o nieuczciwości"

Z. R.: Wcale się nie dziwię. Bo i zaufać niełatwo i sprostać zaufaniu – trudno. Ufność ma w sobie coś niewinnego, dziecięcego, nieograniczonego. Taka ufność w codziennym dorosłym życiu bywa określana jako naiwność. Daje się utrzymać chyba jedynie w stosunku do Boga. Zaufanie dorosłe wydaje się opierać na założeniu o istnieniu granic i ich uszanowaniu. Ufam, że jesteś uczciwy i nie ukradniesz.

Oto klucze! Że nie zdradzisz, że nie wydasz itd. Wiemy jednakże, że granice są przekraczane. I że jest w nas coś, co pcha do transgresji. Biblijny Adam i Ewa stanowią w naszej tradycji najwcześniejszy przykład przekroczenia. Nie uszanowali granicy, zakazu, nie sprostali zaufaniu. Gdyby sprostali, nasze życie wyglądałoby zupełnie inaczej.

Dlatego też dorosła ufność – przynajmniej w życiu społecznym – zwykle połączona jest z kontrolowaniem. Gdybym z biblioteki, do której miałam wolny wstęp, ukradła choć jedną kartkę, nie tylko pozbawiono by mnie kluczy, ale najprawdopodobniej straciłabym również pracę. Ufność w moją uczciwość, jaką założono, nie była naiwna.

I jeśli można, to jeszcze jeden przykład z tego samego, amerykańskiego uniwersytetu. Obowiązywał tam tak zwany „kod honorowy”. Każdy – po przyjęciu na studia – podpisywał, że nie będzie ściągał, i że jeżeli zobaczy, że ktoś inny ściąga, to zda sprawę do władz. Był egzamin z filozofii. Kolega, kierownik katedry, poinformował mnie, że nie muszę studentów pilnować i że możemy pójść na kawę.

Następnego dnia do kierownika katedry przyszedł student i poinformował, że dwie studentki ściągały. Wezwano je, spytano, czy to prawda. Studentki się przyznały, przepraszały, płakały. Dwa dni później już nie były studentkami. Złamały kod honorowy. Usunięto je ze studiów, mimo iż był to uniwersytet prywatny i utrzymywał się z wysokiego czesnego studentów. Nie wiem, co by było, gdyby studentki się nie przyznały. Nie wiem też, czy w dalszym ciągu przestrzeganie kodu honorowego jest tak bezwzględnie egzekwowane. Z pewnością jednak zaufanie nie było naiwne.

M. M.: Opowiadał mi dobry znajomy, że gdy pracował jako robotnik w Chicago, w latach 80-tych, cztery miesiące po przyjeździe do USA pochwalił się takim jak on robotnikom, z którymi pracował, że kupił samochód tanio i sprzedał drożej.

Myślał, że jest w Polsce, że wzbudzi aplauz. A został skazany na towarzyski ostracyzm. Zaufanie jest sprawą fundamentalną dla tworzenia wspólnoty. Nie ma szans na tworzenie racjonalnych instytucji liberalnego państwa bez zaufania w uczciwość obywateli. Przykład historii USA, bez ulegania nadmiernemu idealizowaniu tego wielkiego projektu nowoczesności, jest na to mocnym dowodem.

Z. R.: Nie wdając się w polemikę z tym przykładem, w którym trudno mi dopatrzeć się nieuczciwości, muszę zgodzić się z opinią, że uczciwość i zaufanie (ale nie naiwne!) to warunki niezbędne dla efektywnego funkcjonowania społeczeństw.

Zapytajmy wreszcie czym jest uczciwość? Czy jest wartością, cnotą, zaletą? Jeżeli uczciwość miałaby być wartością, to jest to wartość instrumentalna. To znaczy, że służy do tego, aby była stabilizacja i sprawne funkcjonowanie; w społeczeństwie, w bliskiej mi społeczności, w rodzinie, ale również w prywatnych relacjach międzyludzkich.

Jeśli jest to wartość instrumentalna, to znaczy nie jest ona wartością najwyższą. Czyli stabilizacja, sprawne funkcjonowanie są wyższą wartością niż sama uczciwość. Idąc dalej tym tokiem myślenia, możemy powiedzieć, że relacje międzyludzkie są uczciwe, czyli, że oparte są na zaufaniu, i uczciwość ta gwarantuje im trwałość i ład wewnętrzny. Ale jak długo można? Czy to nie jest nudne na dłuższą metę?