Ratowanie tolerancji

Przykładem takiej praktyki jest św. Justyn Męczennik (ok. 100-ok. 165), który doszedł do wiary chrześcijańskiej poprzez stoicyzm i platonizm. Dla niego wiara chrześcijańska była "probierzem" prawdy. Uważał, iż biblijne określenie Chrystusa jako Logosu otworzyło drogę do zrozumienia nawet przedchrześcijańskich filozofii jako niosących pewną porcję prawdy. Historyk Henry Chadwick wyjaśnia, iż "Chrystus jest dla Justyna zasadą jedności oraz kryterium, poprzez które możemy osądzać prawdę, rozsypaną jak ziarna wśród różnych szkół filozoficznych, w takim zakresie, w jakim zajmowały się one religią i normami moralnymi".

Klemens Aleksandryjski (ok. 150-ok. 215) dostarcza kolejnego świadectwa. Podobnie jak ponad sto lat wcześniej Filon w imieniu Żydów, Klemens włącza do swego chrześcijańskiego nauczania najlepsze dzieła literatury i filozofii hellenistycznej. Dzieła Klemensa, które przetrwały do naszych czasów, zawierają ponad siedemset cytatów z ponad trzystu źródeł pogańskich. Jest przy tym zupełnie jasne, że Pismo Święte pozostaje dla niego autorytetem. Jego argumenty zgłębiają świat Homera lub Heraklita, jednak zaraz po tym rozstrzyga on dane zagadnienie, rozpoczynając od słów "jest napisane", tak więc jego myśl nie jest synkretyczna, lecz syntetyczna. Według Klemensa istnieje "chór prawdy", z którego mogą czerpać chrześcijanie. To alternatywne źródło nie zastępuje Pisma Świętego, lecz dodatkowo oświeca jego stronice. Wszelka filozofia, jeśli jest to filozofia prawdziwa, jest bowiem boskiego pochodzenia, pomimo iż to, co otrzymujemy poprzez nią, jest fragmentaryczne i często niemalże niezrozumiałe. Wszelka prawda, argumentował Klemens, jest prawdą Bożą. W swoim dziele Stromata (Kobierce) napisał: "Fakt, iż Grecy wyrazili coś z prawdziwej filozofii, można uznać za czysty przypadek. Jednak przypadek ten podlega boskiej opatrzności (...) Zaś na drugim miejscu można powiedzieć, iż Grecy posiedli ideę prawdy wcielonej w naturę. Wiemy jednak, iż Stworzyciel natury jest tylko jeden".

O ile szkoła aleksandryjska, reprezentowana przez Klemensa, miała ogromny wpływ na Kościół, skłonność do tolerancyjnego nawyku myślowego można było znaleźć nie tylko w Aleksandrii. Św. Grzegorz z Nazjanzu (330-389), którego posługiwanie rozciągało się od Aten do Konstantynopola, argumentował za powszechnością poznania Boga, który jest "w świecie myśli tym, czym słońce jest w świecie zmysłów, dając się poznać naszym umysłom w takim stopniu, w jakim jesteśmy oczyszczeni, (...) wylewając siebie samego na to, co jest na zewnątrz Niego".

Korzyść, jaką mieli starożytni i wczesnośredniowieczni filozofowie z zakładania "otwartości" teologii chrześcijańskiej na obcych myślicieli, miała charakter, który zwykle umyka nowożytnym ludziom. Arystotelesowska koncepcja "formy" umożliwiła myślenie, które nie jest ograniczone do pojedynczych rzeczy. Forma dobrze odpowiadała chrześcijańskiej idei boskiego Logosu oraz żydowskiej idei dabar ("słowa") bądź "prawa". Takie idee zostały w znacznym stopniu porzucone przez nowe zdobycze myśli późnego średniowiecza oraz wczesnej nowożytności. Tak jak napisał Louis Dupré: "Nominalistyczna teologia całkowicie zniszczyła pojęcie formy. (...) Chrześcijanie wykorzystali owo greckie pojęcie dla skonstruowania swojej własnej syntezy natury i łaski". To samo pojęcie było nieodzowne dla starożytnych i średniowiecznych myślicieli. Św. Bazyli Wielki (ok. 329-379), inny z ojców kapadockich, w sposób wyraźny wykorzystuje je w uzasadnianiu współ-równości Ducha Świętego z innymi osobami Trójcy Świętej: "Tak więc w takim stopniu, w jakim Duch Święty udoskonala istoty rozumne, realizując ich doskonałość, jest On analogiczny do Formy. (...)