Rekonstrukcja zapomnianych zbrodni

D.L.: Pamiętam, że jeden z wybitnych historyków odpisał Ropelewskiemu, że rzeczywiście takie sytuacje miały miejsce i dysponuje on wiedzą na ten temat, czerpaną zarówno z przekazów rodzinnych, jak i ze źródeł. Natomiast stwierdził, że jest za wcześnie, by zajmować się takimi sprawami, bo może to zostać opacznie zrozumiane i wykorzystane do zdyskredytowania legendy AK. Jest to list sprzed paru lat, co pokazuje, w jakim miejscu się znajdujemy. W grę mogą też wchodzić przyczyny bardziej prozaiczne, uzasadnione, jak pokazuje sprawa Henryka Pawelca, a mianowicie obawy przed histerycznymi reakcjami „obrońców dobrego imienia” i napiętnowaniem – również ze strony kolegów.

A.S.: Pozostaje pytanie, co ów historyk miał na myśli, pisząc, że jest za wcześnie na takie badania. Czy mamy czekać, aż nie będzie wśród nas naocznych świadków, mających wiedzę, której my nie posiadamy i której nie wydobędziemy z dokumentów archiwalnych, milczących na wiele spośród tych drastycznych i kontrowersyjnych tematów?

Czy to znaczy, że do tej pory ten temat nie był opisywany w historiografii partyzantki i Polskiego Państwa Podziemnego?

D.L.: Zależy, czy mamy na myśli temat ujęty ogólnie czy konkretne, opisywane przez nas przypadki. Jeśli chodzi o zbrodnię pod Kraśnikiem, o czym przed chwilą wspominałem, dyskusja na ten temat się odbyła, faktu zbrodni nie kwestionowano, a spór dotyczył sprawców. Przed 1989 r. nie pisano o mordowaniu Żydów przez oddziały podziemia niepodległościowego, co jest zrozumiałe, gdyż starano się nie wpisywać w politykę historyczną uprawianą w PRL, choć trzeba podkreślić, że nie była ona jednorodna i miała różne odsłony. Po zmianie ustrojowej część historyków zaczęła podejmować tę problematykę. Pojawiło się kilka tekstów autorstwa młodych historyków ukształtowanych na seminarium prof. Tomasza Strzembosza na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Wśród nich są m.in. Janusz Marszalec, obecnie zastępca dyrektora Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, i Rafał Wnuk, w tej chwili profesor historii KUL. Pierwszy napisał tekst pt. Na obrzeżach legendy. Kontrowersje wokół działalności podziemia w latach 1939–1944, odnosząc się również do problemu przestępczości i jej zwalczania w powstańczej Warszawie. Kwestia ta pojawiła się przy okazji dyskusji wokół tekstu Michała Cichego pt. Czarne karty powstania. Rafał Wnuk natomiast jest autorem zasadniczego dla tej problematyki artykułu Problem bandytyzmu wśród żołnierzy antykomunistycznego podziemia w Polsce (1945–1947), opublikowanego w 2001 r. Pomimo tak sformułowanego tytułu jego ustalenia odnoszą się również do okresu okupacji niemieckiej.

W niektórych analizowanych przez nas przypadkach istnieje wątpliwość, czy Żydzi i Polacy ginęli z wyroków wydawanych przez lokalnych dowódców struktur konspiracyjnych, sądy podziemne, czy były to po prostu działania podejmowane na własną rękę. Tomasz Strzembosz w Rzeczypospolitej podziemnej, dziele stanowiącym podsumowanie jego wieloletnich badań, wydanym w 2000 r., pisze, że: „»wyroki« [o których profesor pisze w cudzysłowie – D.L.] były często decyzjami całkowicie arbitralnymi, opartymi na nieraz wątpliwych dowodach, czasem wręcz przesłankach i domysłach. Tu pomyłek było niestety sporo i nie mogło być inaczej”. Z tym, że nie mogło być inaczej, należy się zgodzić, bo była to konspiracja. Natomiast polemizowałbym z innym sądem Strzembosza, który pisze: „Morze krwi przelano, niekoniecznie z jakiejś krwiożerczości, także ze strachu, z przerastającego ludzi napięcia, z przemęczenia, głupoty i lenistwa, ale to także nie były wyroki, a ukryte pod formą wyroków bezprawie lub równie często przez kogoś tam sankcjonowane i uprawnione decyzje likwidacji od kaprala i generała”. Profesor nie bierze pod uwagę motywów, o których piszemy, motywów rabunkowych, ani, jak w przypadku zbrodni na Żydach, antysemityzmu. W tym punkcie trudno jest dokonać generalizacji. Trzeba pamiętać, że są to zjawiska niezwykle złożone i każdy przypadek jest inny. Tak czy inaczej Strzembosz nie był „kustoszem Polski niewinnej”, jak go niefortunnie określił swego czasu Artur Domosławski na łamach „Gazety Wyborczej”.

A.S.: Warto dodać, że temat był podejmowany w latach 80. przez historyków izraelskich. Mam tu na myśli głównie Shmuela Krakowskiego i Izraela Gutmana, których podstawa źródłowa ograniczyła się niemal wyłącznie do relacji żydowskich. My badamy te same wątki, wykorzystując źródła bardziej różnorodne, dziś już dostępne.
Jedną ze strategii interpretacyjnych zbrodni, o których rozmawiamy, jest uzasadnianie ich wyższą koniecznością, np. ochroną przed bandytyzmem.

D.L.: Rozkazy, w oparciu o które działali członkowie konspiracji, były formułowane w niezwykle ogólny sposób. 15 sierpnia 1943 r. dowódca AK gen. Tadeusz Bór-Komorowski wydał rozkaz o zwalczaniu bandytyzmu, ale samego pojęcia nie zdefiniował. Właściwie można było arbitralnie decydować o tym, kto jest bandytą, a kto nie jest. Przecież bandytyzm, czyli przestępczość zorganizowana, była plagą polskiej prowincji.

A.S.: Dowódcy lokalni mogli stosować ten rozkaz w sposób uznaniowy i czasem odwołując się do niego, sami dopuszczali się bandytyzmu.

D.L.: Każdy oddział partyzancki: AK, BCh, NSZ dokonywał rekwizycji. Na przykład z punktu widzenia AK i NSZ bandytyzmem były działania GL-AL. Bataliony Chłopskie często przypisywały takie motywy narodowcom. Natomiast z perspektywy chłopów, to czy ich mienie zabierał żołnierz AK, NSZ, komuniści czy walczący o przeżycie Żydzi, nie miało większego znaczenia. Bez wątpienia pobudką dla wydania tego rozkazu przez Komendę Główną AK była obrona ludności polskiej przed atakami przestępców. Każdy kij ma dwa końce. Wytworzyła się w ten sposób szara strefa, w której ten rozkaz służył do akcji, które z walką z przestępcami miały niewiele wspólnego. Z drugiej strony walczono z przestępczością we własnych szeregach.